Ushbu maqolani yozishdan maqsad — Toshkentda osmono‘par binolarni ko‘paytirishga hojat bormi va eski shaharning tarixiy qiyofasini saqlab qolish mumkinmi, degan savollarga javob topishdan iborat edi. Mutaxassislar bilan muloqot davomida shunga amin bo‘ldikki, mavzu yuzasidan to‘laqonli tasavvur hosil qilish uchun kengroq yondashuv talab etilarkan. Chunki bir-biriga bog‘liq jihatlar shunchalik ko‘pki... Hammasini bir boshdan boshlasak: Statistika agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonda 1 kvadrat kilometr maydonga 83,2 kishi to‘g‘ri keladi. Pokiston, Hindiston, Xitoy kabi qit’adosh qo‘shnilarimiz bilan qiyoslaganda uncha katta raqamga o‘xshamaydi — 1 kvadrat kilometr maydonga Xitoyda 138, Pokistonda 298, Hindistonda 411 kishi to‘g‘ri keladi. Binobarin, zichlik masalasida hali-beri ko‘ngilni xotirjam qilaversak bo‘ladi.
Ammo yuqorida aytganimiz — O‘zbekistonda 1 kvadrat kilometr maydonga 83,2 kishining to‘g‘ri kelishi — bu o‘rtacha ko‘rsatkich. Deylik, 1 kvadrat kilometr maydonga Andijonda 801, Navoiyda 9,8 kishi to‘g‘ri keladi. Bugun so‘z yuritmoqchi bo‘lganimiz Toshkentda aholining zichligi ancha yuqori — poytaxtda 1 kvadrat kilometr maydonga 6909,6 kishi to‘g‘ri keladi. Bu borada azim Toshkentimiz hatto Moskvadan ham oldinda — Rossiya poytaxtida shuncha o‘lchamdagi hududda 5134 kishi yashar ekan.
Toshkent o‘sish sur’atiga ko‘ra ham yetakchi — poytaxtliklar soni har yili qariyb uch foizga ortmoqda. Ko‘payib borayotgan aholini sig‘dirish, qimmatlashayotgan yer maydonidan unumli foydalanish maqsadida binolarni tobora balandroq qurish zamon taqozosi bo‘lib qoldi. Toshkent ham mustasno emas. Ammo ko‘p qavatli uylar orasida kaftdekkina yashil hudud yoki bolalar maydoniga ham joy qoldirmasdan, professor Mohirjon Tolipov ta’biri bilan aytganda “tiqiltirib” qurilayotgan binolar nainki aholining, mutaxassislarning-da e’tiroziga sabab bo‘lmoqda.
Mohirjon Tolipov, professor:
— Me’yorlarga asosan qurilgan hududlarga zo‘rma-zo‘raki tiqiltirib qurilgan binolar havo aylanishini bo‘g‘adi, seysmik talablarga javob bermaydi, yonidagi inshootlarga soya soladi, odamlar derazadan bir-biriga ko‘rinib qoladi... Kommunal ta’minotdagi uzilishlar ham shunga bog‘liq, ya’ni yangi uylarning eski kanalizatsiya, suv va gaz tizimiga ulanishi natijasida yuklama ortib ketyapti. Yangi tizimlar tortib kelinmayapti, shu sababdan bu aholining ham, mutaxassislarning ham e’tiroziga sabab bo‘lyapti. Albatta, ko‘p qavatli, osmono‘par binolar zamon talabi, lekin ular yangi hududlarda qurilsa, ayni muddao bo‘lar edi.
Katta ko‘chalar odamni “yutib” yuboradi
Zamon talabi haqida shaharsoz me’morlarning o‘ziga xos tushunchasi bor. Me’mor Zuhriddin Yoqubov nazdida shahar ko‘chalari va kvartallari inson masshtabiga mos bo‘lishi kerak. Ko‘p qavatli uylar orasidagi masofa, yo‘llarning eni, dahalar o‘lchami odam ruhiyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatar ekan.
Zuhriddin Yoqubov, me’mor:
— Toshkentning Chilonzor ko‘chasi misolida gapiradigan bo‘lsam, u boshqa ko‘chalardan farq qiladi. Bugungi kunda poytaxtimizda keng ko‘chalar oz emas, ayrimlarining eni 60-70 metrga yetadi. Bu ko‘cha esa qirq metr. Nega u boshqalarga qaraganda odamga yoqimliroq ta’sir qiladi? Sababi inson psixologiyasi makon bilan bog‘liq. Misol uchun, agar siz katta to‘yxonada yolg‘iz qolsangiz, o‘zingizni noqulay his qilasiz va hatto biroz xavotirlanasiz. Ammo 4x5 yoki 5x6 metr o‘lchamdagi xonada esa hech qanday noqulaylik sezmaysiz. Dunyo tajribasidan ma’lumki, o‘lchami yigirma metrdan qirq metrgacha bo‘lgan ko‘chalar inson ruhiyatiga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi. Bundan tashqari, ko‘chaning ikki chetida piyodalar yo‘laklari va savdo do‘konlari joylashgan. Agar ko‘cha o‘ta enli bo‘lsa, do‘konlardan ham uzoqlashib qolasiz, boshqa yo‘lovchilar bilan bevosita “jonli” muloqot imkoni ham kamayadi. Chilonzor ko‘chasi asosan 4-5 qavatli binolardan iborat, yaqinda ta’mirdan chiqarilib “koloristika”si ham o‘zgardi, ya’ni ilgari bir xil rangda bo‘lsa, endi har xil ranglarga bo‘yab chiqildi. Toshkentning boshqa ko‘chalarini ham shu ko‘cha misolida qayta ko‘rib chiqish kerak, deb o‘ylayman.
Bu gaplarning Eski shaharni asrashga qanchalik aloqasi bor dersiz? Aloqasi shuki, kvartallar yoki dahalarning o‘lchami estetika-yu ruhiyat talablari bilan chegaralanmaydi. O‘lchamlarning amaliy ahamiyati ham bor. Eski shahar nima uchun yo‘qolib boryapti? Birinchidan, markazda joylashgani uchun. Hukumat markazning zamonaviy ko‘rinishda bo‘lishini xohlaydi — “siti”lar, osmono‘par binolar, qator yulduzli mehmonxonalar va hokazo. Mabodo eski shaharning qaysidir qismi hokimiyat nazaridan omon qolgan taqdirda ham tadbirkorlar bosimiga uchraydi. Ko‘p qavatli uylar, supermarketlar, ko‘ngilochar maskanlar... Mana shunday sivilizatsiya ne’matlari turganda allaqanday “tarix-parixga” har doim ham o‘rin topilmasligi mumkin. Xullas, markazda kaftdekkina yerning narxi osmonda, xaridori ko‘p. Yana bir sababi Toshkentning haqiqiy bosh og‘rig‘iga aylanib borayotgan tirbandliklar. Tirbandliklar esa kvartallarning o‘lchamlari bilan chambarchas bog‘liq.
Zuhriddin Yoqubov:
— Hozir biz turgan joy Chilonzor 3-mavze. Bizga parallel Bunyodkor ko‘chasigacha orada ko‘cha yo‘q, faqat “dom”larga kiradigan ichki yo‘llar mavjud. Narigi tarafidagi asosiy ko‘chaga ham ancha masofa bor. Chilonzordan Bunyodkor ko‘chasigacha 650 metr. Bu dunyo tajribasida juda katta masofa hisoblanadi. Osiyo davlatlarida asosan 200-250 metr atrofida bo‘ladi. Jahonga mashhur Barselonadagi kvartallar 113x113 metr o‘lchamda qurilgan. Nyu Yorkda 250x80 metr. Shaharni kvartallarga bo‘lishdan ko‘zlangan maqsad – kvartallarning mustaqil infratuzilmasi bo‘ladi: umumiy markazi, madaniyat saroyi, sport majmuasi, xuddi bizning mahallalar kabi. Shuning uchun kvartallar bir mavzega birlashtiriladi. Bizning kvartallarimiz o‘lchami esa dunyo tajribasiga mos kelmaydi, juda katta. Shu sababdan yo‘llarimiz o‘ta tirband. Chunki ko‘proq aholi yashagandan keyin ko‘proq avtomobil kirib-chiqadi...
Keng yo‘llar tirbandlik sababchisi(mi)?
Xullas, tirbandliklarni yo‘qotish, jilla qursa kamaytirish niyatida yo‘llarni kengaytiraveramiz. Shunchalik kengaytiramizki, oqibatda ular ko‘cha tushunchasiga sig‘may, shohko‘chaga aylanadi va paradoksni qarangki, o‘zlari tirbandlik keltirib chiqara boshlaydi.
Zuhriddin Yoqubov:
— Hozir Toshkentning eng asosiy, eng gavjum, eng uzun ko‘chalaridan biri — Bunyodkor shohko‘chasidamiz. Ish vaqti bo‘lishiga qaramay, mashinalar oqimi juda katta. Adashmasam, eni 112 metr. Yordamchi “polosa”larni ham qo‘shib hisoblaganda, jami 14 ta polosa mavjud. Bizda bir paradoksal fikr bor, ya’ni “polosa”ni ko‘paytirsak, tirbandlikning oldi olinadi, deb o‘ylaymiz. Bunyodkorda ham tirbandlikni bartaraf etish uchun “polosa”lar ko‘paytirildi, har bitta katta chorrahaga yo‘l o‘tkazgich qurildi... Lekin men har kuni kechga tomon shu ko‘chadan mashinada o‘taman, tirbandlik juda katta bo‘ladi, tez-tez YTHlar yuz beradi. Sababi nimada? Boya aytganimdek, dahalar orasidagi, kvartallar orasidagi masofa katta bo‘lgani uchun parallel ko‘chalarimiz kam. Asosiy yuklama bir nechta ko‘chaga tushib qolgan, muqobil deyarli yo‘q. Toshkentning bosh tarxini qayta ko‘rib chiqish kerak.
Muqobili kam yo‘llar beto‘xtov kengayib, uchragan bino-inshootlarni, jumladan, shaharning tarixiy mavzelarini ham yamlab boraveradi. Professor Mohirjon Tolipovning shogirdlaridan biri Jamshid Toshpo‘latov yaqinda Xitoyda amaliyot o‘tab keldi. Chin yurti me’morchiligidagi tarix va zamonaviylik uyg‘unlashganini ko‘rib, ancha ilhomlanibdi.
“Tarixiy yodgorliklarga putur yetkazmang”
Jamshid Toshpo‘latov:
— O‘zbekistonga sayyohlar osmono‘par binolarni ko‘rish uchun emas, ko‘proq tarixiy inshootlarni tomosha qilish uchun tashrif buyurishadi. Ular buyuk ajdodlarimiz – Amir Temur, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Boburni bilishadi. Bu bobolarimiz davridan bizga ko‘plab nodir yodgorliklar meros bo‘lib qolgan. Xorijliklar bizni tariximiz orqali biladi. Shuning uchun ham o‘tmishimizga ko‘proq ahamiyat berib, Toshkent, Samarqand, Xiva va boshqa shaharlardagi qadimgi binolarimizni, tarixiy mavzelarimizni asrab qolishimiz kerak. Afsuski, ayrim yodgorliklarni rekonstruksiya qilish jarayonida asl qiyofasiga putur yetkaziladi, ba’zan butkul buzib tashlanganiga ham guvoh bo‘lganman. O‘sha binolar u qadar katta ahamiyatga ega bo‘lmasa ham, lekin baribir tariximizning bir qismi, ularni asrab-avaylashimiz zarur, zamonaviy binolarni esa yangi mavzelarda barpo etish lozim.
Mohirjon Tolipov:
— Ko‘pchilikda savol tug‘ilishi mumkin: 2200 yildan ortiq tarixga ega qadimiy shaharda osmono‘par “sitilar” qurish to‘g‘rimi? Bunga hamma turlicha baho beradi, mening fikrim shuki, Toshkent City eski va yangi shaharning tutashgan yeriga to‘g‘ri kelgan — Eski shahar qismida pastroq, yangi shahar qismida esa balandroq imoratlar joylashtirilgan. Yana bir o‘ziga xos tomoni, binolar bir-biriga o‘ta yaqin emas. Bizning issiq iqlimga ega mintaqamizda ko‘p qavatli binolarni yonma-yon qurish noto‘g‘ri. Birinchidan zlizilabardosh bo‘lishi lozim. Iqlim issiq bo‘lgani uchun bordi-yu yaqin joylashtirilsa, temir-beton konstruksiyalar qizib ketadi, havo aylanishi buziladi, shu hududda harorat bir-ikki daraja yuqori bo‘lib qoladi. Bu esa shu mavzuda istiqomat qiluvchilar uchun ham, yo‘lovchilar uchun ham noqulaylik tug‘diradi, shu sababdan oraliq masofa keng bo‘lishi kerak.
-_qI9nUNX.jpg)
“Parkovka yo‘q, bolalar maydonchasi yo‘q, kanalizatsiya yo‘q”
Albatta, aholining e’tirozi shahar ko‘rkiga ko‘rk beradigan, tizimli qurilgan “siti”larga emas, balki belgilangan me’yorlardan ko‘z yumgan holda uy qurib tashlayotgan tadbirkorlarga. Tanganing ikkinchi tomoni shundaki, Eski shaharni asrash kerak degan da’volarning o‘zi ham quruq bo‘lmasligi kerak. Eski shaharliklar uchun zarur sharoitlar yaratilsa, aholi ham xursand, turistlarni olib borishga ham xijolat bo‘lmaysiz.
Mohirjon Tolipov:
— Eski shahar aholisi bilan gaplashganimizda shunga amin bo‘ldikki, yoshlar yangi uylarni xohlayapti. Ularning asosiy e’tirozi – avtomobillarni qo‘yishga joy yo‘qligi, bolalar maydonchalarining mavjud emasligi, kanalizatsiya o‘tkazilmagani... Hozir Eski shaharning ko‘pgina mavzelarida kanalizatsiya o‘tkazilyapti, mashina qo‘yishga kelsak, diplom ishi tayyorlayotgan talabalarimiz shunday taklif berishgan: deylik, yaqin-atrofdagi birorta bino yaroqsiz holga kelib qolgan, “snos”ga tushgan bo‘lsa, o‘sha xonadon egalariga yangi uy berib, o‘rnida 2-3 qavatli turargoh qilib qo‘yish mumkin. Kun bo‘yi avtomobilida yoki ofisda o‘tirgan odam mashinasini o‘sha yerga qo‘yib, mahallaga piyoda kiradi, yo‘l-yo‘lakay qo‘shnilari bilan muloqot qiladi, qolaversa, sog‘lig‘i uchun ham foyda. Bolalar maydoniga kelsak, yuqorida aytganimizdek, bironta eski binoning o‘rnida ixchamgina maydoncha, “yashil orol” tashkil etish mumkin, yosh bolalar kichik joyda ham o‘ziga sharoit yaratib o‘ynayveradi, ularga yaxshi o‘rtoq bo‘lsa, bas.
Zuhriddin Yoqubov:
— Toshkentning Eski shahari... Uning o‘ziga yarasha falsafasi, tarovati va fayzi bor. Biz Eski shaharni albatta saqlab qolishimiz kerak. Balki, aynan hozirgi ko‘rinishda emasdir, hozir u og‘ir ahvolda. U yerdagi aholining yashash sharoitlarini yaxshilash, infratuzilmani yangilash lozim deb o‘ylayman. Eski shaharning qiyofasini uning ruhiga mos bo‘lmagan qurilishlar bilan buzmaslik kerak. Shaharsozlik kengashi tomonidan chuqur o‘ylangan talablarni qo‘yib, shu talablarga rioya qilinishini nazorat qilish maqsadga muvofiq.
Professor Mohirjon Tolipovning orzusidagi shahar
— Ochig‘ini aytsam, orzumdagi shahar qanday bo‘lishi haqida to‘liq bir fikrga kelolganim yo‘q. Lekin shunga ishonchim komilki, Toshkent poytaxt sifatida ham tarixiy, ham zamonaviy bo‘lishi kerak. Osmono‘par binolar katta yoshdagilar uchun u qadar qulay bo‘lmasligi mumkin. Bir turkiyalik hamkasbimiz “Toshkentning Eski shahariga borsam, o‘zimni erkin his qilaman, ammo zamonaviy binolarning o‘ta ko‘p qurilayotganiga e’tiroz bildiraman”, degan edi. Uning so‘zlarini eshitib hayron bo‘lgandim, chunki turklarning o‘zi ham bunday binolarni ko‘p quradi-da.
Ammo Turkiyaga borganimda fikrim o‘zgardi, ular o‘z tarixini va tarixiyligini juda ehtiyot qilishar ekan, Eski shahar mavzelaridan ham, qadimgi inshootlardan ham avaylab foydalanishar ekan. Toshkent orzudagi shaharga aylanishi uchun ham Eski shaharimiz chiroyli holatda saqlanishi kerak. U yerda osmono‘par binolar qurmasdan, katta qurilishlarni shaharning yangi qismida amalga oshirish kerak. Bilasizmi, hozir Toshkentning Eski shahari har yer-har yerdan uzib olingandek bo‘lib qolgan, endi to‘liq Eski shaharni ko‘rmaymiz...
Ammo hali ham kech emas. Mavjud mahallalarni, deylik, “Komolon”, “Xastimom”, “Chig‘atoy” ni asrab qolish mumkin. Sayyohlar ko‘rsin, deb ularni to‘laligicha turistik mahallalarga aylantirib yubormaslik kerak. Bugungi kunda Eski shaharning eng yaxshi saqlangan mahallasi — “Toshkent”. U o‘zining “yuzini” yo‘qotmagan. Ayrim ko‘chalar mehmonxonalar, oshxonalar, hunarmandchilik ustaxonalari bilan to‘la. Ularda toshkentliklarning haqiqiy turmush tarzini ko‘rish bir oz mushkulroq. Ammo “Toshkent”da chinakam o‘zbek mahallasini, qadimgi an’analarni uchratishingiz mumkin. Bular albatta saqlanib qolishi kerak, aytganimdek, hali kech emas. Zamonaviylikka ham to‘sqinlik qilolmaymiz, mayli qurilsin, lekin me’yorida bo‘lgani ma’qul, deydi professor.
Gapni demografiyaga oid ko‘rsatkichlardan boshlagan edik. O‘zbekiston aholisi har yili 2 foizdan ko‘proqqa o‘syapti. Bu oyiga salkam 56 ming kishi degani. Toshkentdagi o‘sish sur’ati esa respublika o‘rtacha ko‘rsatkichlaridan salkam 50 foiz ortiq. Shunday sharoitda shahar obodligiga oid har qanday qaror o‘ta puxta o‘ylangan bo‘lmog‘i lozim, toki shahar ham rivojlansin, zamondan ortda qolmasin, turistlarni jalb qilsin va ayni paytda tarixiy mavzelar tarovatini ham saqlab qolsin. Shaharsozlikni bobolardan meros qilib olgan me’morlarimiz buning uddasidan chiqishadi, tegishli tizimlar bilan hamkorlikda ishlansa, bas.
Izoh (0)