Shekspir — teatr, o‘limdan keyingi mashhurlik va meros qolgan karavot. Buyuk dramaturg taqdiri

Shekspir o‘z tragediyalarini bundan 400 yil oldin kichik bir teatr uchun yaratadi. Ammo hozirga qadar zamonaviy sahnalarda uning pyesalari boshqalardan ko‘ra ko‘proq ijro etiladi. Muallifning o‘zi esa biograflar va adabiyotshunoslar uchun jumboqligicha qolmoqda. “100 buyuk inson” loyihasi doirasida shaxsiyati ustida yuzlab yillardan beri bahs-munozara davom etib kelayotgan Uilyam Shekspir haqida hikoya qilamiz.

Shekspirning bolaligi

Uilyam Shekspir kim? Shekspir — dunyodagi eng yaxshi dramaturglardan biri, ingliz shoiri. Britannica nashriga ko‘ra, birorta yozuvchining obro‘si uniki bilan bahslasha olmaydi. Shu bilan birga, boshqa biror muallif yuzlab yillardan beri davom etayotgan munozarani boshlab bermagan. Shekspir shaxsiyatiga bog‘liq ziddiyatli ma’lumotlar va u yozgani aytiladigan pyesalar alohida muammo — “Shekspir masalasi”.

Uilyam Shekspir 1564-yil aprelda Yorkshir grafligidagi Stratford-apon-Eyvon shahrida dunyoga keladi. Otasi qo‘lqop hunarmandchiligi bilan shug‘ullanar va charm sotardi. Uning shahardagi ijtimoiy mavqeyi yuqori bo‘lib, munitsipal kengash a’zoligiga saylangan, keyin esa shahar kengashi rahbari lavozimiga ko‘tarilgan.

Onasi Meri Arden esa badavlat mulkdorlar avlodi hisoblangan. Shekspirning otasi uchun u bilan oila qurish ijtimoiy pillapoyadan yuqoriga ko‘tarilish borasida yaxshi imkoniyat edi. Rafiqasining merosi sabab Jon Shekspir hashamatli uy va boshqa ko‘chmas mulklarni sotib olgan. Oilaning boyligi farzandlarni ta’lim olishiga ham yetarli sharoitni ta’minlab berardi.

Uilyam oilada uchinchi farzand bo‘lib tug‘iladi, o‘zidan oldin dunyoga kelgan ikki farzand chaqaloqligidayoq vafot etgan. Bundan tashqari, uning uch nafar ukasi va ikki singlisi bo‘lgan. Stratfordda gimnaziya joylashgan bo‘lib, Uilyam 14-15 yoshiga qadar u yerda grammatika bilan shug‘ullanadi. U yerda lotin, grek tillari, klassik tarixchilar merosi, qadimgi Rim shoirlarining asarlari o‘rgatilardi.

Shekspirning yoshlik davrlarida Stratfordda teatr truppalari gastrollarga kelardi. Uilyam otasi bilan birga ularning tomoshalarini ko‘rishga tashrif buyurardi. U yerda muntazam havaskorlik spektakllari ham namoyish etib turilgan. O‘smir uchun bu teatr san’atiga bo‘lgan qiziqishni uyg‘otadi.

1580-yillar oxirida otasining tijoriy ishlari orqaga keta boshlaydi, oilaning moliyaviy ahvoli og‘irlashadi. Shekspir gimnaziyadan keyin ta’limni davom ettirmay, ishlashga kirishib ketadi. Bigoraphy nashrining qayd etishicha, aynan shu holat uning o‘z asarlari muallifi ekani borasida shubha uyg‘otadi.

Dramaturg ijodi

Shekspirning ijodi, shaxsiyati va hayotiga oid ishonchli hujjatlar kam saqlanib qolgan. 1585-yildan 1592-yil oralig‘idagi davr tadqiqotchilar tomonidan “yo‘qotilgan yillar” deb ataladi. Taxminlarga ko‘ra, bu vaqtlar davomida Shekspir Londonda aktyor va dramaturg sifatida ishlab, yashash uchun pul topgan. Ingliz adabiyoti dahosining ijodini tadqiq qilgan Robert Grin shunday xulosaga kelgan.

Shekspir ijodi 1580-yillardan boshlangan deb hisoblansa-da, uning Londonga kelganiga oid ishonchli manbalar 1592-yilda yozilgan. Oradan ikki yil o‘tgach esa u bir nechta pyesasini e’lon qilib, mashhurlikka erishadi. Shekspir teatr truppasining egalaridan biriga aylanadi, 1599-yilda esa Temza qirg‘og‘ida “Globus” teatri binosi qad rostlaydi. 1603-yilda Yakov I ga toj kiydirilganidan keyin truppa “Qirol noiblari” nomini oladi va saroyda oldingidan to‘rt barobar ko‘proq chiqishlar qila boshlaydi.

Shekspir nimalar yozgan?

Shekspir umri davomida jami 38 ta pyesa, 4 ta poema, 154 ta sonet yozadi. Umumiy qabul qilingan davrlashtirishga ko‘ra, Shekspir ijodi bir nechta davrga bo‘linadi:

Ilk davr (1590-1594-yillar)da xronikalar, Renessans komediyalari yozilgan. Bular — “Tit Andronik”, “Genrix VI”, “Richard III”, “Ikki veronalik”. O‘lat epidemiyasi vaqtida Londondan chiqib ketayotgan Shekspir uchta erotik poema bitadi.

Ijodining eng gullagan davri 1601-1608-yillarga to‘g‘ri keladi. “Gamlet”, “Qirol Lir”, “Otello”, “Makbet” aynan shu davrda yozilgan. Ulardan eng mashhuri “Gamlet”dir.

Shekspir ijodining o‘ziga xosligi nimada?

Uning asarlarida turli davrlar, xalqlar tasvirlanadi. Ularning aksariyati antik davrdan, italyan novellalaridan olingan bo‘lib, rang-barangligi, yengilligi, tragik va hajviy chizgilari bilan ingliz xalq dramaturgiyasining an’analariga qorishib ketgan. Muallifning so‘z boyligi ham alohida e’tirof etiladi — 17,5 mingdan 29 minggacha.

Taxminan 200 yil oldin “Shekspir masalasi” o‘rtaga tashlanadi. Shekspir kabi ta’lim olgan inson bunday ulkan so‘z boyligiga ega bo‘lolmasligini aytadi. Boshqa mualliflar yoki bir guruh shaxslar “Shekspir” nomi ostida ijod qilgan degan farazlar mavjud. Ammo shekspirshunoslar barcha pyesalarni Uilyam Shekspirning o‘zi yozganiga shubha bildirmaydi.

Uilyam 18 yoshida o‘zidan sakkiz yosh katta Enn Xatauey ismli qizga uylanadi. Yarim yildan keyin oilaning Syuzen ismli qizi dunyoga keladi. Oradan uch yil o‘tgach Xemnet va Judit ismli egiz farzandlari tug‘iladi. Bolakay 11 yoshida o‘latdan vafot etadi.

1592-yildan boshlab Uilyam Londonda muntazam yashab, ijod qilishga kirishadi, oilasi bo‘lsa Stratfordda yashashda davom etadi. O‘lat tarqalgan vaqtda teatrlar yopilgani bois u uyiga kelishga majbur bo‘lardi.

Dramaturg shu bilan birga, oilasining moliyaviy holatidan doimo xabar olib turardi. 1597-yilda eng katta uylardan biri bo‘lgan Nyu-Pleysni sotib oladi. Bundan tashqari, Londonda ham uyi bor edi, 1601-yilda ota-onasining uyi ham unga meros bo‘lib o‘tadi. Angliya poytaxti atrofida 100 akrdan ortiq yer va ko‘chmas mulk xarid qiladi. Bunday investitsiyalar unga ijodiy ishlar bilan ko‘proq shug‘ullanib, butun e’tiborini dramaturgiyaga qaratishga yordam berardi.

1613-yilga kelib Shekspir teatr faoliyatidan chekinib, Stratfordga qaytadi. Oradan uch yil o‘tgach uzoq davom etgan kasallikdan vafot etadi. Shekspir vasiyatiga ko‘ra, boyligining katta qismi qizi Syuzenga o‘tadi. U otasi hayotligida taniqli shifokor Jon Xollga turmushga chiqqan bo‘lib, oilada yagona qiz farzand — Elizabet dunyoga kelgandi. Elizabet farzandli bo‘lmagani bois Shekspirning so‘nggi to‘g‘ridan to‘g‘ri avlodi hisoblanadi. Kichik qizi Judit esa musallas sotuvchi Tomas Kuiniga turmushga chiqqan. U uch farzandni dunyoga keltirsa-da, bolalarning hech biri uzoq umr ko‘rmaydi.

Vasiyatnomada rafiqasiga qoldirilgan meros ko‘plab mish-mishlarni yuzaga keltiradi. Shekspir unga karavotni qoldirgan edi. Kimdir buni haqorat deya hisoblaydi, ammo o‘sha davrda mebel hashamatli predmet hisoblanib, mehmonlar uchun mo‘ljallangan karavot — eng qimmat buyum edi. Shuningdek, qonunga ko‘ra, merosning uchdan bir qismi beva ayolga o‘tardi.

Uilyam Shekspir hayotligida uning pyesalari va “Globus” teatri Londonda mashhurlikka erishib, zamondoshlari olqishiga sabab bo‘ladi. Ammo muallif va uning tragediyalariga haqiqiy mashhurlik XIX asr oxirlarida keladi. Uning pyesalari dunyoning deyarli barcha tillariga tarjima qilinib, jahon klassikasiga aylanadi.

Shekspir Stratforddagi avliyo Troitsa mehrobiga ko‘milgan. U ulug‘ dramaturg bo‘lgani uchun emas, balki katta miqdordagi to‘lovni amalga oshirib kelgani bois bu sharafga loyiq deb topilgan. Qabrdan uncha uzoq bo‘lmagan devorda qarindoshlari o‘rnatgan yodgorlik esa Shekspirning yozayotgan holatini o‘zida jo etgan. Har yili dramaturgning tavallud kunida yodgorlikdagi Shekspirning qo‘lidagi g‘oz pati yangilanadi. U qabr toshiga bitilgan so‘zlarni o‘zi yozgan muallif hisoblanadi.