1633-yilda italiyalik olim Galileo Galiley ustidan inkvizitsiya boshlanadi. U olamning geliosentrik tizimini faol himoya qilgani uchun sud qilinadi. Oradan salkam 350 yil o‘tgach, Rim papasi Ioann-Pavel II inkvizitsiya olimni Kopernik nazariyasidan voz kechishga majburlab, xatoga yo‘l qo‘yganini tan oladi.
.jpg)
Galiley 1564-yilda Italiyaning Piza shahrida dunyoga keladi. 18 yoshida u otasining maslahatiga amal qilib, Piza universitetida tibbiyot bo‘yicha ta’lim olishga kirishadi. Aynan shu yerda Galiley fizika va matematikaga qiziqib qoladi. Ammo yosh olim moliyaviy muammolar sabab universitetni tashlab ketishga majbur bo‘ladi, shunday bo‘lsada bu unga mexanikani mustaqil tadqiq etishiga to‘sqinlik qilmaydi.
1586-yilda Galiley o‘zining birinchi ilmiy ishi — “Kichik gidrostatik tarozilar” kitobini yozadi. Oradan uch yil o‘tgach, Galiley Piza universitetiga matematika o‘qituvchisi sifatida qaytadi. Galileyning Aristotel nazariyasini amalda qo‘llab, Piza minorasidan turli buyumlarni tashlaganiga oid tajribalari aynan shu davrga taalluqli.
Keyinroq Galiley Paduya universitetida geometriya, mexanika va astronomiyadan dars bera boshlaydi. Bu olim o‘zining ilimiy kashfiyotlarini amalga oshira boshlagan davrdir. U zamonaviy mexanika asoslariga tamal toshi qo‘yadi, harakat nisbiyligi haqidagi g‘oyani ilgari suradi, inersiya, erkin tushish va jismlarning qiya tekislikdagi harakati qonunlariga asos soladi; birinchi bo‘lib ustunlarning mustahkamligini o‘rganadi.
Galiley dunyoqarashining asosi — dunyoning obyektiv mavjudligini, ya’ni uning inson ongidan tashqarida va mustaqil ekanini tan olish. U olam cheksiz, materiya abadiy, deya hisoblagan. Tabiatda yuz beradigan barcha jarayonlarda hech narsa yo‘q bo‘lmaydi va yaralmaydi — faqatgina jism yoki ularning zarralarini o‘zaro tartibi o‘zgaradi. Material mutlaq bo‘linmas atomlardan tashkil topgan, uning harakati — yagona bo‘lib, universal mexanik harakat. Yer kabi osmon jismlari ham mexanikaning yagona qonuniga bo‘ysunadi. Tabiatdagi hamma narsa qat’iy mexanik sabablarga bog‘liq. Galiley fanning asl maqsadini hodisalarning sabablarini topishda sifatida ko‘radi. U hodisalarning ichki zaruriyatini bilish bilimning eng yuqori darajasi derdi. Galiley kuzatish — bu tabiatni bilishning boshlang‘ich nuqtasi, tajribani esa fanning asosi deya hisoblardi.
1606-yildan boshlab Galiley astronomiya bilan jiddiy shug‘ullana boshlaydi va 32 barobar katta qilib ko‘rsatadigan teleskopni yaratadi. 1610-yilning 7-yanvarga o‘tar kechasi u teleskopni osmonga qaratadi. Oy yuzasini ko‘zdan kechirgan olimlar u Yerga o‘xshaydi degan fikrga keladi — bu esa o‘sha vaqtdagi diniy qarashlar va Aristotelning Yerning samoviy jismlar orasidagi alohida o‘rni haqidagi ta’limotiga zid edi.
Galiley Yupiterning to‘rtta yo‘ldoshini ochadi, bu ham Aristotel ta’limotiga mos kelmasdi. U Quyosh o‘z o‘qi atrofida aylanishini aniqlaydi. Galiley o‘z o‘qi atrofida aylanish barcha osmon jismlariga xos xususiyat va Kopernik tomonidan taklif etilgan olamning geliosentrik tizimi haqidagi qarashlar to‘g‘ri degan xulosaga keladi.
.jpg)
1610-yil mart oyida Galiley “Yulduzlar xabarchisi” nomli ilmiy ishini e’lon qiladi va butun Yevropada mashhurlikka erishadi. Bundan tashqari, toskan gersogi Kozimo II Medichi Galileoga saroyda matematik sifatida ishlash taklifini bildiradi va olim mamnuniyat bilan taklifni qabul qiladi. Gersog himoyasi Galileyga Kopernik ta’limotini targ‘ib qilish imkonini berardi.
Galiley va Kepler
Galileyning kashfiyotlari uning zamondoshlarini hayratga solishi lozim edi. Konus kesimlari (ellipslar, parabolalar, giperbolalar) — yunon geometriyasining eng yuqori cho‘qqisi — haqiqatga aloqasi bo‘lmagan matematik fantaziyaning mevasidek tuyular edi. Galiley parabola mutlaqo “yer” sharoitida bevosita hosil bo‘lishini ko‘rsatadi (yana XIX-asrda Laplas konus kesimlarining tadbiqini sof matematikaning kutilmagandagi tadbiqi sifatida keltirgan). Xuddi o‘sha yillari konus kesimlarining ancha qiziq holda butunlay boshqa masala orqali vujudga kelishi ajoyib. 1604-1605-yillari Iogann Kepler (1571-1630) Marsning ellips bo‘yicha harakatlanishi, uning fokusida esa Quyosh turishini kashf etdi (o‘n yildan so‘ng Kepler bu tasdiqni hamma sayyoralarga tadbiq etdi). Bu mos tushish muhim va bu ikki kashfiyot biz uchun yonma-yon turadi, ammo Nyutongacha ehtimol, bu natijalarni hech kim durustroq solishtirmagan. Bundan tashqari, Galiley Kepler qonunini tan olmagan, bir-biri bilan uzluksiz yozishib tursa-da, o‘zining kashfiyoti haqida Keplerga yozmagan (kashfiyot Kepler vafotidan keyin chop etilgan).
Galiley bilan Kepler uzoq vaqt o‘zaro yozishib turishgan. Kepler Galileyga ruhan eng yaqin olimlardan biri edi. Avvalo, eng muhimi Kepler Kopernik sistemasini so‘zsiz qabul qilgan edi. 1597-yildayoq Galiley (“Olam tuzilishining siri” kitobini olishi munosabati bilan) Kopernik sistemasini yoqlovchi o‘zining qimmatli dalillarini nashr etish ishtiyoqida ekanligi to‘g‘risida Kepler bilan o‘rtoqlashadi. U “...men Shu vaqtgacha kam kishilar orasida o‘lmas shuhratga erishgan, ammo ko‘pchilik uchun, ko‘pchiligi ahmoqlar uchun haqoratga va kulgiga loyiq bo‘lib ko‘ringan Kopernik taqdiriga uchrab qolishdan qo‘rib, ularni nashr etishga jazm eta olmasdim. Agar Sizga o‘xshash kishilar ko‘proq bo‘lganida men o‘z mulohazalarim bilan chiqishga jazm etardim, hamon Shunday emas ekan, bu mavzuni qarashdan qocha qolaman”,— deb yozadi. Kepler javob tariqasida qizg‘in chaqiriq yuboradi: “Galiley ikkilanishni tashla va olg‘a chiq!”. U birlashishni taklif etadi: “Agar men xato qilmasam Yevropa matematiklari orasida bizdan ajralib chiqmoqchi bo‘lganlari ko‘p emas”.
.jpg)
Jarayon
Oradan uch yil o‘tgach, Galiley Kopernik qarashlarini himoya qilib abbat Kastelliga maktub yo‘llagani ma’lum bo‘ladi. Ushbu maktub Galileyni to‘g‘ridan to‘g‘ri inkvizitsiya qo‘liga topshirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. 1616-yilda 11 nafar ilohiyot mutaxassislari Kopernik ta’limotini ko‘rib chiqib, uni yolg‘on ekani bo‘yicha xulosa beradi. Galiley esa Rimga chaqiriladi va undan o‘z qarashlarini ommaga yoyishni to‘xtatish talab qilinadi, olim bunga bo‘ysunishga majbur bo‘ladi.
U bid’at borasidagi ayblovdan himoyalanishga muvaffaq bo‘ladi, biroq 1616-yilning 5-martida Muqaddas kongregatsiyaning e’tiqod masalalari bo‘yicha dekreti e’lon qilinadi — unda Kopernik bid’atda ayblanadi, “Osmon jismlarining aylanishi to‘g‘risida”gi qo‘lyozmalari esa “Taqiqlangan kitoblar indeksi”ga kiritiladi.
Galiley ismi tilga olinmaydi, ammo Muqaddas Kongregatsiya Rimning yetakchi teologi kardinal Bellarminga Galileyni “tartibga chaqirib qo‘yish” va unga Kopernik nazariyasidan voz kechishi kerakligini tushuntirish vazifasini yuklaydi. Galileyda ularga bo‘ysunmoqdan boshqa iloj yo‘q edi, u ilmiy faoliyat bilan boshqa shug‘ullana olmay qoladi, chunki olim Aristotel an’analari doirasida buni tasavvur qilolmasdi.
1632-yilda “Olam tuzilishining ikki asosiy sistemasi haqida dialog” kitobi chop etiladi. Kitob Koperning ikki tarafdori hamda Aristotel va Ptolomey ta’limotiga sodiq inson o‘rtasidagi dialog shaklida yozilgan edi. Mazkur kitobni chop etishga Galileyning do‘sti papa Urban VIII ruxsat bergan bo‘lsada, oradan bir necha oy o‘tgach kitob sotuvi taqiqlanadi, Galiley esa Rimga sudga chaqiriladi.
1633-yilning 21-aprelida boshlangan tergov 21-iyunda yakunlanadi. 22-iyun kuni Jordano Bruni o‘ziga chiqarilgan o‘lim hukmni eshitgan joyda Galiley tiz cho‘kkan holda o‘z qarashlardan voz kechish haqida yozilgan matnni o‘qib beradi.
Olim umrining oxirgi yillarida og‘ir sharoitda ishlashga majbur bo‘ladi. U Florensiyadagi villasida uy qamog‘i va inkvizitsiyaning qattiq nazorati ostida kun kechiradi. Shaharga, ya’ni Rimga borish taqiqlanadi. 1634-yilda Galileyga g‘amxo‘rlik qilib kelgan qizi olamdan o‘tadi.
Galiley dinamikaning asoslari haqida ma’lumot beruvchi “Suhbatlar va matematik isbotlar…” kitobini yozadi. 1636-yil mayda olim o‘z mehnatini Gollandiyada chop etish bo‘yicha muzokaralar olib boradi va qo‘lyozmalarini yashirishga u yerga jo‘natadi. Oradan ko‘p o‘tmay Galiley ko‘rish qobiliyatidan ayriladi.
Galiley 1642-yilning 8-yanvarida vafot etadi, u Archertrida biror-bir marosimsiz dafn etiladi. 1737-yilda Galileyning so‘nggi iltimosi bajo keltiriladi — uning hoki Santa Kroche soboriga olib kelinadi va hurmat ko‘rsatilgan holda Mikelanjelo yoniga ko‘miladi.
Reabilitatsiya
1981-yilda Rim papasi Ioann Pavel II ilohiyot mutaxassislari, tarixchi va olimlardan iborat maxsus komissiya tuzib, Galiley ustidan o‘tkazilgan tergovda biror xatolikka yo‘l qo‘yilganmi, degan vazifani qo‘yadi. Bir necha yildan keyin Rim papasining madaniyat bo‘yicha kengashi prezidenti Pol Pupar boshchiligidagi komissiya o‘z izlanishlari natijasini e’lon qiladi.
1992-yilda 31-oktyabr kuni pontifik astronom ustidan o‘tkazilgan inkvizitsiyada xatoliklarga yo‘l qo‘yganini rasman tan olib, Galileyni reablitatsiya qiladi, omma oldida “olimdan” kechirim so‘raydi va unga “cherkovning qonuniy o‘g‘li bo‘lish huquqini” qaytardi. Aniqlanishicha, Galiley vafotiga qadar to‘qqiz yil davomida Rim papasiga o‘zining xudosiz ekani aytilgan gaplar yo‘lg‘onligi haqida maktublar yozib kelgan.
Kutilmagan versiya
Yaqinda Vatikan arxivlarida topilgan maktubdan ma’lum bo‘lishicha, Rim papasi Urban VIII Galileo Galiley ishi tezroq tugatilishini talab qilgan va olim do‘stining sog‘lig‘idan xavotirlangan. Maktub Frayburg universiteti professori Franchesko Beretta tomonidan “Muqaddas inkvizitsiya” arxivlaridan topilgan.
1633-yil 22-aprel sanasi tushirilgan hujjat inkvizitsiya komissari Vinchenso Makulano da Firensuola nomiga yuborilgan. Maktub muallifi kardinal Barberiniga papa Urban VIII ning tashvishida ekanini yetkazadi va tezroq ishni yakunlashni so‘raydi.
Kongregatsiya kotibi arxiyepiskop Anjelo Amatoning so‘zlariga ko‘ra, 1610-yilda chop etilgan Galileyning “Yulduzlar xabarchisi” kitobi nafaqat astronom Iogann Kepler, balki Grigoryan kalendari muallifi Klavius tomonidan ham katta hayrat bilan qabul qilingan. Ushbu kitob sahifalarida Galiley olamning geliosentrik tuzilishini tasvirlaydi.
Maktabdan davrida geografiya yoki fizika o‘qituvchilari Galiley inkvizitsiyadan chiqib “E pur si muove!” (“U baribir aylanaveradi!”) jumlasini aytgan deb o‘quvchilarga tushuntiradi. Aslida esa u bunday demagan — Galiley bu gapni aytgani haqida biror isbot yo‘q. Hatto uning biografiyasini yozgan o‘quvchisi Vinchenso Viviani qaydlarida ham ushbu jumla tilga olinmaydi.
Izoh (0)