Kitob bosib chiqarish ixtirosi o‘rta asrlarda Yevropada demokratiya va aristokratiya o‘rtasidagi kurash yakunlangan, gumanizm va ijod erkinligi o‘sishni boshlagan davrga to‘g‘ri keladi. Ixtiro o‘ziga xos inqilobni yuzaga keltiradi, tabiiyki uning ham o‘ziga yarasha tarixi bor. Kitob chop etish borasida eng mashhur inson — bu, albatta Iogan Gutenbergdir. “100 buyuk inson” loyihasi doirasida Yevropada ommaviy ravishda kitob bosib chiqarilishiga sababchi bo‘lgan inson haqida hikoya qilamiz.
.jpg)
Zamonaviy kitob chop etishning to‘rtta asosi mavjud: matn terish jamlanmasi, bosish stanogi, tipografiya bo‘yog‘i va kitob bosish uchun yaroqli material, masalan, qog‘oz.
Qog‘oz Xitoyda uzoq yillar oldin yaratilgan va G‘arbda ham keng foydalanib kelinardi — bu Iogann Gutenberg kitob chop etish uskunasini ixtiro qilishdan oldin tayyor holatdagi yagona element hisoblanardi. Xitoy manbalariga ko‘ra, ikkinchi ming yillikning boshida shrift terish ixtiro qilingan (bunda avvaliga maxsus pishirilgan loydan, keyinroq bronzadan foydalanilgan). Gutenberg esa mazkur muammoni mustaqil yo‘l bilan hal etib, ko‘plab yangiliklar joriy etadi. Xususan, harf terishga mos keladigan metall qorishma topadi, litera (bosmaxona qolipi)ni aniq quyish uchun matritsa, moy asosida tipografiya bo‘yog‘i va bosishga yaroqli stanok yaratadi.
Ammo Gutenbergning xizmati boshqa har qanday ixtirolardan yuqori baholanadi. U bosishda ishlatiladigan barcha elementlarni samarali ishlab chiqarish tizimiga birlashtira olgandi. Gutenberg qandaydir qurilma, mexanizm yoki texnik qurilmalar seriyasini emas, balki butun boshli yakunlangan sanoat jarayonini ishlab chiqqandi.
Gutenberg o‘zi kim?
Iogann Gutenberg Mayns patritsiyalari Fril Gensfleysh va Elza Virix oilasida dunyoga kelgan. O‘rta asrlarda Germaniyada patritsiya deya yuqori qatlamga mansub shaharliklar nazarda tutilardi. Onasi mato savdogarlari oilasiga mansub, shuning uchun 1386-yilda tuzilgan Ioganning ota-onasining nikohi “tengsiz nikoh” edi. Mayns german cherkovining arxiyepiskopi aynan shu shahardan saylangani bois u muhim shahar hisoblanardi.
.jpg)
Ioganning bolaligi haqida hech narsa ma’lum emas. Tadqiqotchilarning mavjud ma’lumotlariga ko‘ra, u maktabda o‘qigan, keyinchalik hunarmandchilik asoslarini o‘rgangan. Gutenberg Strasburgda zargarlik ishi bo‘yicha ta’lim olgan, buning uchun undan o‘sha vaqtda professional bilim darajasi talab etilgan master maqomida bo‘lishi kerak edi. Ammo Gutenbergning 1434-yilgacha bo‘lgan hayoti haqida ma’lumotlar juda ozligi bois u bu davrda nima ish bilan shug‘ullangani noma’lum.
1434-yildan boshlab Strasburgda yashaydi va yarim qimmatbaho toshlarni silliqlash va ko‘zgular tayyorlash bilan shug‘ullanadi. Taxminlarga ko‘ra, u aynan shu yerda kitob chop etuvchi uskuna ustida tajribalarini o‘tkazdi. 1438-yilda u o‘zining shogirdi Andreas Dritsen va boshqalar bilan birgalikda Strasburgda ko‘zgu ishlab chiqarish, shuningdek, qandaydir maxfiy “san’at korxonasi”ni tijorat maqsadlarida amalga oshirish bo‘yicha sheriklik tuzadi. Sheriklik faoliyati oxir-oqibat Dritsenning merosxo‘rlari Andreasning o‘limidan keyin Gutenbergga qarshi da’vo kiritish hamda 1439-yilda sudda Gutenbergning g‘alaba qozonishi bilan yakunlanadi.
Mazkur korxonada amalga oshirilgan jarayonlarga bog‘liq ayrim ma’lumotlardan Gutenberg bu vaqtda o‘z ixtirosi borasida ancha ildamlab ketganini taxmin qilish imkonini beradi. Chunki Gutenberg ishining texnik jihatiga bog‘liq ma’lumotlarni qattiq sir tutgan va materiallarda jarayon “bu ish”, “uni bajarish” va hokazo ko‘rinishda keltirilgan. Sud qaydlardan Gutenbergning ustaxonasi aynan nima bilan shug‘ullanganini anglab olish qiyin. Protokollardagi ayrim so‘zlardangina bu vaqtda ixtirochi o‘zining olamshumul yangiligi qarshisida turganini bilish mumkin.
Matnlarda press, qo‘rg‘oshin, shakl quyish, “bo‘rttirma” yoki “bosma” so‘zlari keltirilgan. Ishga oid materiallar tahlili shuni ko‘rsatadiki, 1438-1439-yillarda Gutenbergda qandaydir press bo‘lgan, bu kitobni bosib chiqarishga mo‘ljallangan nusxa bo‘lishi ham mumkin.
Birinchi kitob
1448-yilda o‘zining ona shahri Maynsga ko‘chib o‘tgan Gutenberg oradan ikki yil o‘tib tadbirkor, ehtimol sudxo‘r Iogan Fust bilan shartnoma tuzadi. U Fustdan 6 foizli ustama bilan 800 gulden (pul birligi) olib, unga ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yishi uchun har yili 800 guldendan berib turish bo‘yicha kelishuvga erishadi: butun tipografiya esa Gutenberg va Fust o‘rtasida teng taqsimlanishi kerak edi. Gutenberg asosiy sarmoyani qo‘lga kiritadi, ammo uni bo‘lib-bo‘lib oladi. Fust aylanma kapitalni berishdan mutlaq bosh tortadi va 1452-yildagi qo‘shimcha kelishuvga ko‘ra, har yili 800 gulden ajratish majburiyatidan ozod etiladi.
Mablag‘ning bu qadar cheklangani, tajribali ishchilar yo‘qligi, kerakli asbob-uskunalar yetishmasligiga qaramay, Gutenberg sezilarli muvaffaqiyatga erishadi. 1456-yilga qadar u kamida besh xil shriftlarni quyib, Eliy Donatning lotin grammatikasini, bir nechta indulgensiya va oxir-oqibat 36 hamda 42 qatorli ikkita “Injil”ni chop etadi.
.jpg)
Iogan Gutenberg Fustga foizlarni to‘lay olmagani uchun sudxo‘r uni sudga beradi. Jarayon Fustning qasami bilan yakunlangan bo‘lib, u notarius Gelmasberg tomonidan 1455-yil 6-noyabrda ro‘yxatga olingan; mazkur aktning asl nusxasi Gutenberg kitob chop etishni yo‘lga qo‘ygan inson ekanini tasdiqlovchi muhim hujjat hisoblanadi. Sud qaroriga ko‘ra, tipografiya barcha asbob-uskunalari bilan Fustga o‘tadi va Gutenberg barchasini noldan boshlashga majbur bo‘ladi.
Shunday qilib Gutenberg o‘z ixtirosi ustidagi monopoliyani qo‘ldan boy beradi. Bundan sharoitda u badavlat raqobatchisiga qarshi kurasha olmasdi, shu sababdan ham tipografiyani yopishga majbur bo‘ladi. 1462-yil 28-oktyabr kuni Maynsda yuz bergan yong‘in va o‘g‘rilikdan keyin Gutenberg boshqa bosmaxona sohasida ishlamaydi, oradan uch yil o‘tgan Mayns arxiyepiskopi keksa Gutenbergga umrbod mulk, don va vino hadya qiladi. Gutenberg 1468-yil 3-fevral kuni vafot etadi va Maynsdagi fransiskanlar cherkoviga dafn qilinadi.
Gutenberg ixtirosining ahamiyati
Gutenbergning ixtirosi har qanday shakldagi kitobni chop etish muammosini hal etgani bilan ahamiyatli; u kitoblar narxining tushishiga va ish jarayonining yengillashishiga olib kelgandi. Bosmaxona birinchi navbatda nusxa ko‘chiruvchi rohiblarni ishsiz qoldirgan edi. Bundan faqat muqovalovchilar zarar ko‘rmaydi. Iogann Gutenberg va boshqa tipograflar kitoblarni muqovalanmagan holda chop etar, muqovani o‘quvchining o‘zi tayyorlab olishi talab etilardi.
Rohiblar Gutenberg ixtirosini “iblis ijodi”, ixtironi esa “shayton xizmatkori” deya e’lon qilishi mumkin edi. Bunday xavf rostan ham mavjud bo‘lib, bosma holatda chop etilgan “Injil”ning Kyolnda yoqib yuborilgani bunga isbot bo‘la olardi. Ixtiro natijasida “Injil”dan barcha foydalana boshlaydi — endilikda u oddiy odam qo‘li yetmaydigan kitob emasdi.
Izoh (0)