Stalin — o‘limi SSSRni o‘zgartirib yuborgan shaxs

Bundan 71 yil oldin, 1953-yil 5-mart kuni buyuk rus kompozitori Sergey Prokofyev olamdan o‘tadi. Ammo ulkan mamlakat uning o‘limini sezmaydi ham, chunki bu vaqtda barcha SSSRni qariyb 30 yil boshqargan Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi yetakchisi Iosif Stalin uchun ko‘z yoshi to‘kayotgandi. Stalinning o‘limi SSSR tarixida burilish nuqtasiga aylandi. Quyida Rossiya tarixidagi eng qo‘rqinchli qahramonlardan biri bo‘lgan Stalin haqida hikoya qilamiz.

Stalinning hokimiyat tepasiga kelishi haqida

Stalin juda qashshoq oilada dunyoga keladi. Yoshligida u romantik shoir edi, gruzin tilida bir qancha e’tiborga arzirli she’rlar ham yozadi. Onasining xohishiga ko‘ra u Tiflis diniy seminariyasiga o‘qishga kiradi. 1890-yillar Gruziyada yoshlar orasida millatchilik emas, balki marksistik qarashlar ommalashgandi. Stalin seminariyada pravoslavlar qonunlaridan sekin-asta uzoqlashib boradi va natijada mahalliy muxolif g‘oyalar ta’siriga tushadi. Gruziyada marksistik harakatga siyosatchi Noy Jordaniya boshchilik qilardi. U vaqtda Jugashvili familiyasida bo‘lgan yosh Stalin ham unga qo‘shiladi.

Stalin juda badjahl, hatto jangari tabiat edi. Masalan, u qattiqqo‘lligi bilan nom chiqaradi, ko‘chalarda urishishni yaxshi ko‘rardi. Aynan shu sababli ko‘p o‘tmay u yanada radikal qanot — bolsheviklarga qo‘shiladi. “Stalin: inqilob sari yo‘l” kitobida u yoshligidan o‘zining siyosiy uslubiga ega bo‘lgan shaxs sifatida tasvirlanadi. U pragmatik, manipulyator edi, Makiavelli kabi boshqaruvchilik ko‘nikmalarini o‘zida jamlagandi. Stalin o‘z maqsadiga erishish uchun barcha narsaga tayyor edi: muvaffaqiyatli inqilob va imkon qadar hokimiyat tepasiga chiqish — shu ikki orzu uning hayoti mazmuniga aylanadi.

Stalinni o‘rgangan ko‘plab tarixchilar uning inqilobga qadar bo‘lgan faoliyatini yuqori baholamaydi, viloyatdan kelgan ikkinchi darajali shaxs sifatida qaraydi. Ammo uning Kavkazortidagi ishlariga qaralsa, ayon bo‘ladiki, u arman Stepan Shaumyan bilan bir qatorda mintaqada katta siyosiy kuchga ega bo‘lgan. Stalinning o‘sha paytdagi hamkasblari bir ovozdan uning ajoyib tashkilotchi, kuchli tashviqotchi, shuningdek, ishonish mumkin bo‘lmagan manipulyator ekani haqida o‘z maktublarida yozib qoldirgan.

Albatta, bolsheviklarning butun fraksiyasi ko‘lamida u bir deganda ko‘zga tashlanmaydi. 1910-yillar boshida Vladimir Lenin uni qo‘llab-quvvatlaydi, chunki unga quyi qatlamdan yosh siyosatchi kerak edi. Stalin Leninning o‘ng qo‘li emasdi, bu kabi “sharaf” Grigoriy Zinovyev, Lev Kamenev, Lev Trotskiyga nasib etgan — oxir-oqibat ularning barchasi o‘ldiriladi.

1917-yil boshida Stalin Krasnoyarsk o‘lkasi yaqinidagi Achinsk shahriga surgun qilinadi, mart boshida esa Fevral inqilobidan keyin Petrogradga qaytadi. Bu vaqt Shveysariyada bo‘lgan Lenindan ertaroq poytaxtga yetib kelgan Iosif zudlik bilan shahar kengashidagi bolsheviklar fraksiyasi yetakchisiga aylanadi. Qiziq jihati, bolsheviklarning Birinchi Petrograd konferensiyasidagi delegat bo‘lgan Stalin nisbatan mo‘tadil pozitsiyani egallaydi va hatto Muvaqqat hukumatni qo‘llab-quvvatlaydi. Aprel oyida yetib kelgan Lenin esa unga keskin qarshilik bildiradi. Shunda Stalin o‘z qarashlarini butkul o‘zgartirib, Lenin tarafiga o‘tib ketadi.

Iyuldagi chiqishlardan keyin Lenin Zinovyev bilan Finlyandiyaga qochishga majbur bo‘lganida, Trotskiy esa qamoqqa olinganida Stalin bolsheviklarning yetakchilaridan biriga aylanadi. Shu boisdan Oktyabr inqilobidan keyin Lenin uni millatlar bo‘yicha komissar etib tayinlaydi.

Stalin xohlagan davlat

Stalin markazlashgan davlatni ma’qul ko‘rardi, uning uchun vertikal hokimiyat muhim edi. Har qanday demokratik jarayonlar unga ma’qul kelmasdi. 1918-yildayoq u bolsheviklar hokimiyatni tutib qolishi uchun repressiv choralar qo‘llanilishini yoqlab chiqqandi.

Mamlakatda yuzaga kelgan fuqarolik urushi Stalin va Trotskiyni bir-biriga qarshi qilib qo‘yadi. Ularning ikkisi ham kuchli shaxs bo‘lib, o‘zlariga topshirilgan yo‘nalishni maksimal darajada nazorat qilishni istardi. 1919-yilda Stalin partiyaning bosh kotibiga aylanadi: bu ahamiyati unchalik katta bo‘lmagan lavozim edi. Ammo Iosif byurokratik ko‘nikmalari yordamida partiya ichida hokimiyatni qo‘lga oladi. Mamlakatdagi barcha tayinlovlar u orqali o‘tgani bois, Stalin lavozimlarni o‘z tarafdorlariga “ulasha boshlaydi”. 1923-yilda Lenin Stalinning ta’sir doirasi oshib borayotganini ko‘radi va unga qarshi chiqishga urinadi. Ammo endi kech edi.

1922-yilda syezdga yozilgan maktubda (norasmiy “Leninning vasiyati” nomini olgan) Lenin partiyadagi ko‘plab sheriklaridan yozg‘iradi — “Nikolay Buxarin hech qachon uqmadi va o‘ylaymanki, hech qachon dialektikani to‘liq tushunmagan”, “Trotskiy haddan ortiq o‘ziga ishongan”. Stalin uning uchun “juda qo‘pol” va “o‘z qo‘lida ulkan kuchni to‘plagan” edi. Lenin Stalinga iste’fo taklif qiladi va u nomiga bunga rozi bo‘ladi, ammo do‘stlari undan “ketmaslikni o‘tinib so‘raydi”. Bu vaqtda Lenin qattiq betob bo‘lib, mamlakatda o‘zgarayotgan vaziyatga haqiqatda ta’sir ko‘rsata olmasdi.

Stalinning o‘limi

Uning boshqaruv davri, butun boshli xalqlarni qatag‘on qilgani haqida ko‘p yozilgan. Shu boisdan Stalin umrini shu qismi haqida ma’lumot bermasdan o‘limi haqida yozishni ma’qul topdik. Iosif Stalin o‘limidan bir necha kun oldin Xrushchyov, Malenkov, Beriya va Bulganinni dachasiga kechki ovqatga taklif qiladi. Kechki ovqat deyarli tongga qadar davom etadi, Stalinning kayfiyati juda yaxshi edi. Ertasi kuni Xrushchyov, o‘z memuarida yozishicha, yana taklif kutadi. “Ertadan keyin dam olish kuni bo‘lgani sabab Stalin yana bizni chaqirishini kutdim, chunki kun bo‘yi tushlik qilmadi. Ammo kechroq bo‘lsa-da, u taom tanovul qildi. Qo‘ng‘iroq bo‘lmadi. Dam olish kuni bizning foydamizga qurbon qilinishi mumkinligiga ishonmasdim, bunaqasi deyarli hech qachon bo‘lmagan”, — deb yozadi u.

Shundan so‘ng Xrushchyov Malenkovga qo‘ng‘iroq qiladi va Stalinning dachasida chekistlar nimadir sodir bo‘lgani to‘g‘risida xabar berganini aytadi. Xrushchyov, Malenkov, Beriya va Bulganin zudlik bilan dachaga yetib boradi.

“Ovqat uzatadigan Matryona Petrovnani razvedkaga jo‘natdik… Chekistlar oldinroq uni xonaga kirgizganini aytishdi. Ayolning so‘zlariga ko‘ra, Stalin polda yotar, uning tagi esa ho‘l edi. Chekistlar uni ko‘tarib, kushetkaga yotqizib qo‘ygan… Shunday voqea yuz berganini va u uxlayotganini aytishganida, biz noqulay ahvolda qolgan Stalinning oldiga kirish noto‘g‘ri bo‘ladi deb hisobladik. Hammamiz uy-uyimizga tarqaldik”, — deb yozadi Xrushchyov.

Ammo oradan ko‘p o‘tmay Malenkov yana qo‘ng‘iroq qiladi: “O‘rtoq Stalinning yigitlari yana sim qoqdi. Aytishlaricha, uning ahvoli yaxshi emas. Matryona Petrovna u tinchgina uxlayotganini aytgan bo‘lsa-da, bu odatiy uyqu emas. Yana bir borib ko‘rishimiz darkor”.

Shunda byuroning boshqa a’zolariga qo‘ng‘iroq qilib, shifokor chaqirishga qaror qilishadi. Kardiolog, professor Pavel Lukomskiy Stalinni ko‘zdan kechirib, uning o‘ng qo‘li ishlamay qolganini aytadi. Shuningdek, chap oyog‘i ham falajlangan va u gapiradigan ahvolda emas. Markaziy Qo‘mita Prezidiumi a’zolari bemorning tepasida navbatchilik tashkil etadi.

Shifokorlar nafas olish va qon aylanishni yaxshilash maqsadida qo‘ldan kelgan barcha ishni qiladi, ammo ijobiy o‘zgarishlar kuzatilmaydi. Qon bosimi ko‘tariladi, aritmiya paydo bo‘ladi. 1953-yil 4-mart kuni Stalinning betobligi to‘g‘risida radio orqali e’lon qilinadi. Insult, falajlik, miyasi lat yegani haqida gap-so‘zlar tarqaydi.

Stalinning ahvoli sabab Markazqo‘m favqulodda plenum o‘tkazadi — vazirliklar, davlat idoralari tuzilmalarini o‘zgartirish va tayinlovlarni amalga oshirish masalalari muhokama qilinadi. Markaziy Qo‘mitaning birinchi kotibi lavozimiga Xrushchyovning nomzodi taklif etiladi.

“Xrushchyov plenumda davlat boshqaruvini qisqartirish choralari va rahbarlik lavozimlariga nomzodlar haqida gapirar ekan Stalin xuddi o‘lgandek, u endi partiya va davlat tepasiga kelmaydigandek taassurot yuzaga keldi”, — deb yozadi marshal Georgiy Jukov.

Stalin 1953-yil 5-mart kuni kechasi vafot etadi. shifokorlar unga sun’iy nafas beradi, yurak urishini qayta tiklashga urinadi. Barchasi foydasiz — soat 21:50 da o‘lim qayd etiladi. Beriya darhol Moskvaga jo‘nab ketadi, Xrushchyov va Malenkov dachaga Prezidiumning barcha a’zolarini chaqiradi.

“Ular yetib kelguncha, Malenkov xonada u yoqdan bu yoqqa yurib, xavotirga tushardi. Men u bilan gaplashishga qaror qildim. ‘Yegor, sen bilan suhbatlashib olishimiz kerak’. ‘Nima haqida?’. ‘Stalin o‘ldi. Endi qanday yashaymiz?’, ‘Hozir nimaniyam gaplashamiz? Shu masala uchun to‘planyapmiz-ku’”, — deb yozadi Xrushchyov.

Murda yorib ko‘rilganida, Stalin bundan oldin ham bir necha bor insult bo‘lgani, kasallik qon tomirlarining buzilishiga olib kelganini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, oxirgi insult va ko‘rsatilgan yordam orasida ko‘p vaqt o‘tib ketgani Stalinning o‘limiga sabab bo‘lgandi. Stalinning o‘limi haqida ko‘plab versiyalar bor, jumladan, fitna va qotillikka oid taxminlar ham.

“Xalqlar otasi” bilan vidolashuv 6-mart kuni Ittifoqlar uyida bo‘lib o‘tadi. Stalinning mumiyolangan jasadiga kundalik mundiri kiygiziladi, tobuti gullar bilan bezatiladi. Stalinni so‘nggi manzilga kuzatish uchun minglab odamlar tashrif buyuradi. Kunning qorong‘i vaqtida maydonda projektorlar o‘rnatilgan yuk mashinalari qo‘riqchilik qiladi. Oradan uch kun o‘tgach, vidolashuv yakunlanadi.

Dafn marosimi 9-mart kuni bo‘lib o‘tdi. Soat 07:00 da Qizil maydon qo‘riqchilar bilan qurshab olingan edi, bir soatdan keyin qo‘shinlar saf tortdi. Motam jarayoni Ittifoqchilar uyidan mavzoleyga qadar davom etdi.

Marosimda baxtsiz hodisa ham yuz beradi — Trubnaya maydonida tiqilinch yuzaga keladi, turli ma’lumotlarga ko‘ra, buning oqibatida bir necha yuz kishidan ming kishiga qadar odam halok bo‘lgan.

Stalinning jasadi Lenin mavzoleyida ommaga namoyish uchun qo‘yiladi. Xrushchyov, Malenkov va Beriya esa mamlakat yetakchiligi uchun kurashni boshlab yuboradi. Stalinning o‘limidan keyin Beriya SSSR ichki ishlar vaziri lavozimini egallaydi va “shifokorlar ishi”ga (sovet yetakchilarini o‘ldirishga ayblangan nomdor shifokorlarga qarshi jinoyat ishi) aloqadorlarni reabilitatsiya qilinishiga erishadi, milliondan ortiq mahkumlarning afv etilishini taklif qiladi. Biroq 26-iyun kuni Beriya Vatanga xiyonat va hokimiyatni qo‘lga kiritish fitnasida ayblanib, hibsga olinadi. 1953-yil 23-dekabr kuni soat 19:50 da u SSSR Oliy Sudining maxsus sudi hukmi bilan otib tashlanadi. Beriyaning davlat xavfsizlik organidagi maslakdoshlari ham otiladi.

1956-yilda Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasining XX syezdida ilk bor oldin buni aytgan har qanday inson qattiq jazolanishi mumkin bo‘lgan jumlalar tilga olinadi — “shaxsga sig‘inish”, “ommaviy repressiya”, “Lenin yo‘lidan bormagan Stalin”. Shundan keyin Stalinning joyi mavzoleyda emasligi haqida gap-so‘zlar urchiy boshlaydi.

1961-yilning kuzida Stalin jasadini mavzoleydan olib, Kreml devorlari yaqiniga ko‘mishga qaror qilinadi. 31-oktyabrda paradga tayyorgarlik bahonasida Qizil maydon yopiladi. mavzoley va Stalin uchun qazilgan qabr yog‘och qalqonlar bilan to‘siladi. Ertasi kuni Qizil maydonga kelgan odamlar mavzoleyda faqat bir kishining — Lenin familiyasiga qolganiga guvoh bo‘ladi. Hukumat tartibsizliklar yuzaga kelishidan xavotirda edi, ammo aholi Stalinning qayta dafn etilishini oddiy qabul qiladi.