“Agar biz Germaniya yutayotganini ko‘rsak, Rossiyaga, agar Rossiya yutsa, Germaniyaga yordam berishimiz darkor, har qanaqa holatda ham Gitlerni g‘olib sifatida ko‘rishni istamasam-da, ular imkon boricha bir-birini ko‘proq qirishsin”.
Mazkur so‘zlar The New York Times nashrining 1941-yil 24-iyun kungi sonida paydo bo‘ladi. Missuri shtatidan saylangan senator shu orqali Amerikaning urushdagi manfaatlari haqida fikr bildiradi.
“Yovvoyi va vahshiylar”
Oradan to‘rt yil o‘tgach, bu inson tarixda birinchi marta atom bombasini qo‘llash bo‘yicha buyruq beradi. “Bomba bolalar va ayollarga nisbatan emas, harbiy obyektlar, askar va dengizchilarga qarshi qo‘llanilsin. Yaponlar qanchalik yovvoyi va vahshiy bo‘lmasin, biz dunyo yetakchilari sifatida ushbu dahshatli bombani eski poytaxt (Kioto) yoki yangisiga (Tokio) tashlash olmaymiz… Ikkimiz ham bunga kelishdik. Faqat harbiy maqsad bor va yaponlarni hayotlarini saqlab qolish uchun taslim bo‘lishga chaqiramiz. Ular bunday qilmasliklariga ishonchim komil bo‘lsa-da, ularga bunday imkoniyatni beramiz”, — deb yozgandi u o‘z kundaligiga.
Bu inson yolg‘on yozgandi. Hech kim Xirosima aholisini ogohlantirmaydi. Atom bombasining kuchi oqibatida 75 ming kishi halok bo‘ladi: ayollar, bolalar, qariyalar…
Osonlik bilan bu kabi qirg‘in keltiruvchi rejalarni tasdiqlagan siyosatchi Garri Trumen edi. U sakkiz yil davomida Qo‘shma Shtatlar prezidenti lavozimida faoliyat yuritdi.
Jangga otlangan yigit
Trumen 1884-yil 8-mayda Missuri shtatidagi Lamare shahrida, fermerlar oilasida dunyoga kelgan. Oila o‘rtacha hayot kechirar, yaxshi daromad maqsadida bir necha bor ko‘chishga majbur bo‘lgan edi. Garri esa to‘ng‘ich farzand sifatida yoshligidan fermerlarning mashaqqatli mehnati bilan shug‘ullana boshlaydi.
Maktab yillari u deyarli hech kimning e’tiborida bo‘lmaydi. Qalin ko‘zoynak taqib yurgani sabab Garri do‘stlari bilan sport o‘ylarida faol qatnasha olmasdi, shu boisdan kitob o‘qish va fortepyano chalishni o‘rganish orqali vaqt o‘tkazadi.
O‘qishdan keyin u kollejga kirishni istaydi, ammo puli yo‘qligi sabab bu fikrdan qaytishiga to‘g‘ri keladi. Garri harbiy karyera haqida orzusida Vest-Poynt akademiyasiga hujjat topshiradi, biroq ko‘rish qobiliyatidagi nuqson sabab tibbiy komissiya tekshiruvdan o‘ta olmaydi.
Milliy gvardiya tizimida esa tibbiy tekshiruv u qadar qattiq bo‘lmagani bois Trumen artilleriyaga xizmatga chaqiriladi va olti yil davomida kapral unvonini olishga muvaffaq bo‘ladi.
AQSH Birinchi jahon urushiga qo‘shilgach, Garriga leytenant unvoni beriladi. 1918-yil o‘rtalarida Trumen Amerika ekspeditsiya korpusi tarkibida Yevropaga yo‘l oladi. U artilleriya va piyodalar diviziyasi tarkibida janglarda qatnashadi. Uyiga sog‘-omon qaytgan kapitan Trumen xizmatdan ketib oila quradi va o‘zini bisnesda sinaydi. Ammo 1922-yilgi inqiroz uning iqtisodiy ahvolini yo‘qqa chiqaradi.
Pendergast qanoti ostida
1920-yillarda AQSHda Birinchi jahon urushi faxriylari siyosat borasida omadli karyera qila boshlaydi. Buning uchun tabiiy ta’sir doirasi kuchli insonlar qo‘llab-quvvatlovi talab etilardi. Demokratlar partiyasining Missuri shtatidagi apparati rahbari Tom Pendergast Trumen hayotida shu kabi insonga aylanadi.
Avvaliga uning yordami bilan Garri Jekson okrugi sudyasi etib saylanadi, 1926-yilda esa sud raisi bo‘ladi. Sakkiz yildan keyin Pendergast qanoti ostidagi yirik katta ishlar uchun pishib yetilganini tushunib yetadi. Tomning sa’y-harakatlari bilan Garri Trumen AQSH Senati a’zoligiga saylanadi.
Bu vaqtga kelib Pendergast korrupsiyada ayblana boshlaydi va oxir-oqibat u qamaladi. Lekin bu vaqtda Trumen mustaqil figuraga aylanib ulgurgandi.
Ikkinchi jahon urushi yillarida Milliy mudofaa dasturi bo‘yicha Senat qo‘mitasi rahbari sifatida u mablag‘larning maqsadli yo‘naltirilmayotganini fosh etgach, butun mamlakat bo‘yicha shuhrat qozonadi.
Kutilmagan prezident
1944-yilda prezident Franklin Ruzvelt davlat rahbarligi uchun o‘tkaziladigan saylovlarga to‘rtinchi bor nomzodini qo‘yadi. Konservatorlar prezidentdan liberal Genri Uolles o‘rniga vitse-prezident lavozimiga Trumen nomzodini ilgari surish roziligini oladi. Amerika xalqining Ruzveltga bo‘lgan hurmati natijasida Trumen AQSH vitse-prezidentiga aylanadi.
Ammo ushbu lavozimda u muhim masalalar muhokamasiga yaqinlashtirilmaydi va Trumen Ruzveltni tanqid qilishni boshlaydi. Xususan, u 1945-yilda o‘tkazilgan Yalta konferensiyasini “Jo amakining” Stalinga haddan ortiq yon bosishi deya baholaydi.
.jpg)
1945-yil 12-aprel kuni Yevoporada urush tugashidan bir necha hafta oldin Franklin Delano Ruzvelt vafot etadi. Garri Trumen esa Qo‘shma Shtatlarning 33-prezidenti sifatida qasamyod qabul qiladi.
“Barchasi mening bo‘ynimda!”
Trumen o‘z kundaligiga chiroyli jumlalarni yozishni yaxshi ko‘rgan. Bunga misol: “Xoh u Rossiya, Germaniya, Ispaniya, Argentina yoki Yaponiya bo‘lsin mening totalitar davlatlarga ishonchim yo‘q. Ularning barchasi yolg‘onga asoslanadi va maqsad vositalarni, huquqlarni oqlaydi hamda hukumat kuchini saqlab qolish zarur degan munofiqlar formulasiga ishonadi. Bu formula insoniyatda uning umidlarini amalga oshirishda yordam berishiga ishonmayman”.
Trumen prezident lavozimini egallamagunga qadar Amerikaning atom loyihasi bilan yaqindan tanish emasdi. Undan xabar topgach esa hayratga tushadi. Trumen o‘zining qo‘lida naqadar ulkan kuch borligini tushunib yetadi.
Xirosimaga amalga oshirilgan atom zarbasi to‘g‘risidagi hisobotni olganida u “Bu tarixdagi mislsiz voqea!”, deydi. Uch kundan keyin esa uning buyrug‘i bilan bomba Nagasaki shahrining kulini ko‘kka sovuradi.
Ma’lumotlarga ko‘ra, atom loyihasi rahbari Robert Oppengeymer AQSHning harakatlari to‘g‘riligidan shubhalanib, o‘z fikrlari bilan bo‘lishish maqsadida Trumen bilan yuzma-yuz uchrashishni so‘raganida rahbar unga “Barchasi mening bo‘ynimda”, deya javobni qaytaradi.
Trumen doktrinasi
“Sovuq urush” ham Garri Trumen davrida, 1947-yil bahorida, uning Kongressdagi chiqishidan keyin boshlanadi. “Jodugarlar ovi” ham Trumenning siyosiy liniyasi sharofati bilan yuzaga kelgandi. Uning 1949-yilgi konsepsiyasi doirasida NATO bloki tashkil etiladi.
Trumenning eng yaxshi xizmatlari sifatida “Marshal rejasi” qaraladi. U orqali AQSH Yevropaning urushdan keyin vayron bo‘lgan davlatlariga iqtisodiy yordam ko‘rsatishni boshlaydi. Koreya urushi esa Trumen obro‘siga putur yetkazadi — AQSH bu urushga Shimoliy Koreya kuchlarining Seulga hujumini to‘xtatish maqsadida aralashgan edi.
AQSH va SSSR o‘rtasida mojaroni keltirib chiqarilgan urush Trumenning amerikaliklar orasidagi mashhurligiga ta’sir ko‘rsata boshlaydi: boshqaruvining oxiriga borib uning reytingi XX asrdagi Amerika prezidentlari orasidagi tarixiy minimumga tushib ketadi. Urushga qarshi salbiy qarashlar harbiy harakatlarni to‘xtatishni va’da qilgan respublikachi nomzod general Duayt Eyzenxaurning g‘alabasini ta’minlaydi.
Prezidentlik lavozimidan ketgach Trumen AQSH prezidentlaridan hech biri amalga oshirmagan ishga bel bog‘laydi — mamlakat bo‘ylab sayohatga chiqadi. Sobiq prezident avtomobilni o‘zi boshqarib, yoniga rafiqasi Bessni o‘tqizgan holda yo‘lga otlanadi. Mashina Missuri shtatidan yo‘lga chiqib, Nyu-York tomonga otlanadi.
Ular qo‘riqchilarsiz safarga yo‘l olgandi, har ehtimolga qarshi erkak yoniga revolver olgan. Er-xotin yo‘l-yo‘lakay motellar va do‘stlarinikida tunaydi. 1972-yil dekabrda Garri Trumen 88 yoshida vafot etadi.
Izoh (0)