Uni buqalamun-bastakor, ming bir usulga ega shaxs, yangiliklardan qo‘rqmaydigan inson deb atashardi. Ammo ushbu dahoning ijodi har qanday yorliqlardan kengroq. Igor Stravinskiy xuddi mushuk kabi bir necha hayotni yashadi, biroq ularning har birida tartibga bo‘lgan intilishni, xotirjamlik va zamonaviy bo‘lish iqtidorini saqlab qoldi. “Daryo” “100 buyuk inson” loyihasi doirasida ushbu insonning hayot yo‘li haqida hikoya qiladi.

Vaqt

Stravinskiyning rostdan ham vaqt va yoshga nisbatan noodatiy munosabati bor edi. Otasi Imperator teatrining eng mashhur baslaridan biri Fyodor Stravinskiy bo‘lishiga qaramay, Igor musiqa bilan juda kech shug‘ullanishni boshlaydi — 14 yoshidan fortepiano bo‘yicha dars oladi va 22 yoshdagina kompozitsiyaga kirishadi. Shunga qaramay, unga Nikolay Rimskiy-Korsakov ustozlik qilgan va natija tez orada ko‘rina boshlaydi. Orkestr jo‘rligida ijro etiladigan “Fantastik skerso” va “Mushakbozlik” namunalari sabab “Rus mavsumlari”ning impressariosi (xususiy teatr tomoshalarini tashkil etuvchi kishi) Sergey Dyagilevning e’tiboriga tushadi — bu nafaqat Stravinskiyning taqdirini, balki butun musiqa tarixini o‘zgartirib yuborishga xizmat qilgandi.

1910-yili Parijda “Samandar” baletining premyerasi bo‘lib o‘tadi va shundan so‘ng rus muallifi bir zumda Yevropa yulduziga aylanadi. Shu orqali sohaga juda kech kirib kelgan Igor juda erta — 30 yoshga ham kirmay mashhurlikka erishdi.

Ammo Stravinskiyning o‘zi ushbu maqomda yana 60 yil yashashi kerakligini o‘ylab ham ko‘rmagan bo‘lsa kerak. Uning umri davomida musiqiy moda bir necha bor o‘zgaradi, bastakorning o‘zi esa yosh modernistdan Ikkinchi jahon urushidan keyin paydo bo‘lgan yangi davr avangardini “cho‘qintirgan otasi”ga aylandi. Shu bilan birga, u 80 yoshga to‘lganida ham ijodiy dalillikni susaytirmadi. Parijdagi “Samandar”dan keyin u ketma-ket ikkita shedevr asarini yaratadi. 1911-yilda Dyagilev namoyish etgan “Petrushka” Yevropa burjua jamiyatini zabt etadi. 1913-yilda esa “Muqaddas bahor” paydo bo‘ladi va XX asr musiqasi dunyoga keladi.

Musiqachilarning nuqtai nazari quyidagicha: kalendar va real yuz yillikning boshlanishi bir-biriga to‘g‘ri kelmadi. Aynan Stravinskiy yangi davrga start berdi. Balet premyerasida raqqoslar teatrda boshlangan janjal sabab orkestr ijrosini eshita olmagan bo‘lsa-da, bu shedevr asarning alangasiga soya solmadi. Aksincha, u o‘ziga qo‘shimcha e’tiborni tortdi.

Keyinchalik “Bulbul”, “Tulki, xo‘roz, mushuk va qo‘y to‘g‘risida ertak”, “To‘y”, “Askar hikoyasi” yozildi — Stavinskiy ularning barchasida folklorga, musiqiy rejissuraga yangi yo‘nalishlarni izladi. U mazkur yo‘l bo‘yicha yana uzoq yurishi mumkin edi, chunki rus folklorida resurs bisyor, ammo 1920-yilda bastakor kutilmaganda asosini XVIII asrda yashagan kompozitor Jovanni Pergolezining mavzusi tashkil etgan “Pulchinella” baletini (Italiya komediyasi personaji) taqdim etdi. Natijada Stravinskiyning ijodida shartli ravishda neoklassizm deb ataluvchi yangi bob ochildi.

Til

Folklor qo‘shiqlar o‘rnini qadimiy ohanglar egalladi, rus ertaklaridagi personajlar o‘z o‘rinlarini qadimgi grek xudolariga (“Apollon Musaget”, “Persefona”, “Shoh Edip”, “Orfey”) bo‘shatib berdi. Va nihoyat Stravinskiy vokal musiqada ona tilidan voz kechib, italyan, fransuz, ingliz va hatto lotin tillaridan foydalanishni boshladi.

O‘sha yilda bastakor Stravinskiyning eng muhim jihatlari barchaga tushunarli bo‘ldi: o‘zgaruvchanlik va hech narsadan qaytmaslik. Tillar bilan bog‘liq vaziyat bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Va shuni unutmaslik kerakki, bu yoshlikdagi sho‘xlik emasdi. Keksayib qolganida ham Igor Fedorovich o‘zining lingvistik “kolleksiyasini” qadimgi ingliz va qadimgi yahudiy tilida yozilgan asari (Ibrohim va Is’hoq) bilan boyitadi.

Musiqa tilida ham uning ijodi rang-barang edi. Neoklassizmga burilishdan 30 yil o‘tib, Stavinskiy yangi modulyatsiyani amalga oshiradi — bu safar u dodekafon texnika tomon yo‘nalish oldi va 70 yoshida mazkur sohaga 1945-yildan keyin kelgan yoshlar bilan bir qatorda bo‘ldi. Ushbu generatsiya yetakchisi, bastakor va dirijyor Pyer Bulez o‘shanda ikkita dasturga maqola yozgandi: birinchisi — “Shenberg o‘ldi”, ikkinchisi — “Stavinskiy davom etadi”.

Shu yerda bir paradoks mavjud Bulez Stravinskiyni oxirgi ijod namunalari uchun emas, balki rus davridagi topilmalari uchun qadrlardi. Igorning o‘zi esa 1910-yilda amalga oshirgan emigratsiyasidan keyin vataniga 1962-yilda qaytgan.

Muhabbat

Stravinskiy biografiyasida keltirilishicha, u o‘zining birinchi muhabbati Yekaterina Nosenkoni 10 yoshida uchratgan. Ikki yosh o‘rtasidagi iliqlik va ishonch tanishuvning dastlabki daqiqalarda uyg‘ongan bo‘lib, umrlarining oxiriga qadar davom etdi. Yekaterina Stravinskiy amakivachcha ekani ham ularga o‘z taqdir yo‘llarini bog‘lashlariga to‘sqinlik qila olmadi. Yaqin qarindoshlar o‘rtasida nikoh taqiqlangani bois 1906-yilda ular yashirin ravishda oila quradi.

Yekaterina yoshligidan o‘pka kasalligidan aziyat chekardi, shunday bo‘lsa-da u turmush o‘rtog‘iga to‘rt farzand dunyoga keltirib beradi — Fyodr, Lyudmila, Svyatoslava va Milena. Rafiqasining salomatligidan qayg‘urgan Stavinskiy qish kunlari oilasini Shveysariyaga olib ketardi. 1914-yilda ular an’anaga muvofiq Yevropaga yo‘l oladi, biroq Birinchi jahon urushi boshlanib qolgani, uning ortida inqilob yuz berishi oqibatida ortga qayta olmaydi. Stavinskiylar oilasining bor mol-mulki Rossiyaga qolgani bois ularning moliyaviy ahvoli og‘irlashadi.

Shunda bastakor uchun yordamga Gabriel Shanel keladi, u Stavinskiylarni o‘z villasida yashab turishga taklif etadi. Bu ikki insonni do‘stlik rishtalaridan boshqa munosabatlari ham bo‘lgan-bo‘lmagani noma’lum, shunday bo‘lsa-da, hozirgi kunga qadar mish-mishlar mavjud. Koko Shanel bastakor oilasini uzoq vaqt qo‘llab-quvvatlab kelgani esa inkor etilmaydigan fakt.

1921-yilda Stavinskiy hayotini o‘zgartirib yuborgan yana bir uchrashuv sodir bo‘ladi. Sohibjamol va aqlli aktrisa Vera Sudeykina bilan kompozitorni Dyagilev tanishtirib qo‘yadi. Veraning oilasi bor edi, ammo u o‘zini Stravinskiyga bag‘ishlash maqsadida erini tashlab ketadi. O‘rtada yuzaga kelgan jo‘shqin muhabbatga qaramay, musiqachi oilasini tark etmaydi. Bunday ikki tomonlama hayot barcha uchun azobli edi, jumladan, otasining boshqa ayol bilan oilasi borligini boxabar bolalar uchun ham — shunga qaramay, ular 20 yil birga yashaydi.

1939-yilda Yekaterina sildan vafot etadi, 1940-yilda esa Stavinskiy Veraga uylanadi va u bilan AQSHga ko‘chib ketadi. Hayot ularning sevgisi shunchaki ko‘ngilxushlik emas, balki haqiqiy muhabbat ekanini ko‘rsatib berdi. Ular 50 yil davomida birga yashadi. Vera 94 yoshida vafot etadi — u dunyoga mashhur turmush o‘rtog‘idan 10 yil ortiq umr ko‘rdi.

“Roziman!”

Stravisnkiy 80 yillik yubileyini Rossiyada nishonlash taklifini oladi. U bunga “Roziman!” deya javob qaytargan edi. AQSH matbuoti bastakorni “aqldan ozdi” deya yoza boshlaydi. Uning musiqasi uzoq yillar davomida SSSRda taqiqlanib kelgan, emigrantning partiturlarini o‘rgangan talabalar esa musiqiy ta’lim dargohlaridan haydalar edi. Ammo Stravinskiy yon bosadiganlar xilidan emasdi, shu sababdan safarini qoldirmaydi.

1962-yilda Igor Stavinskiy samolyot trapidan Moskvaga tushganida uni kutib olishga chiqqan yuzlab odamlardan hayratga tushadi. 29-sentyabrda bastakor Moskva orkestriga dirijyorlik qiladi. Musiqiy kechaning birinchi qismi oxirida Stravinskiyning ahvoli yomonlashib qoladi, u yuragida og‘riqni sezardi.

Shunga qaramay, u konsertni to‘xtatmaydi — mayestro ko‘plab muxlislari ishonchini suiiste’mol qila olmasdi. Stravinskiy SSSRda ikki hafta bo‘ladi, u nafaqat Moskvada, balki Leningradda ham konsertlar beradi. Siyosiy nomenklatura “adashgan o‘g‘il” SSSRda qolishi uchun barcha sa’y-harakatlarini ishga soladi — unga hatto Nikita Xrushchyov bilan uchrashuvni tavsiya qilishadi. Ammo u vatanidan bo‘lganidan umuman afsusda emasligini aytib, AQSHga qaytib ketadi.

1971-yil 9-aprel kuni Igor Stavinskiy 88 yoshida yurak yetishmovchiligi oqibatida olamdan o‘tadi. U Venetsiyadagi qabristonga yaqin do‘sti Sergey Dyagilevning yoniga dafn etiladi.