Margaret Tetcher XX asrning eng kuchli ta’sir doiraga ega siyosiy figuralaridan biri. U bosh vazirlik lavozimidagi 11 yili davomida radikal, ba’zan esa bahsli boshqaruv uslubi sabab nafaqat partiyadoshlari, balki raqiblari bo‘lgan leyboristlarning ham siyosatiga ta’sir ko‘rsatdi.

Uning hukumat rahbarligi yillari davomida oddiy britanlar o‘zini ovoz berish huquqiga ega to‘laqonli jamiyat a’zosi sifatida his qildi: ular ilk bor xususiy uy egalariga va British Gas yoki British Telecom kabi xususiylashtirilgan gigantlarning aksionerlariga aylandi.

Ammo prinsipial masalalarda murosa yo‘lini tanlamaslik Tetcherni muammoli shaxsga aylantirib, siyosati va boshqaruv uslubi o‘z partiyasi ham noroziliklarni keltirib chiqardi, ko‘chalarda esa tartibsizliklar boshlandi. “100 buyuk inson” loyihasi doirasida “Temir xonim”ning mashaqqatli umr yo‘li haqida hikoya qilamiz.

O‘qish va siyosat

Margaret Xilda Tetcher 1925-yil 13-oktabrda Linkolnshir grafligidagi Grantem shahrida dunyoga kelgan. Otasi Alfred Roberts baqqol bo‘lib, mahalliy kengash a’zosi va metodistlar cherkovini oqsoqollaridan biri hisoblanardi. U Margaretning hayoti va qarashlariga ulkan ta’sir ko‘rsatgan.

Qiz Oksforddagi Somervill kollejida tabiiy fanlarni o‘rganadi va Oksford universiteti Konservativ assotsiatsiyasi tarixidagi uchinchi rais ayolga aylandi. Diplomni qo‘lga kiritgan Margaret Kolchester shahriga ko‘chib o‘tib, plastmassa mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi kompaniyada faoliyatini boshlaydi va Konservativlar partiyasining mahalliy bo‘linmasida faol ishtirok etadi.

1949-yilda yosh siyosatchi Kent grafligidagi Dartford shahridan parlamentga nomzodini qo‘yadi, ammo 1950 va 1951-yilgi saylovlarda muvaffaqiyat qozonmaydi. Shunga qaramay, o‘z davrida Konservativlar partiyasidan eng yosh nomzod bo‘lgan Margaret leyboristlardan ko‘plab ovozlarni tortib olishga va matbuot e’tiborini qozonishga erishadi. 1951-yilda Margaret ajrashgan biznesmen Denis Tetcherga turmushga chiqadi, 1953-yilda esa barrister (advokatlar toifasi) darajasini oladi. Shu yilda u Mark va Kerol ismli egiz farzandlarini dunyoga keltiradi.

1955-yilda Tetcher yana konservatorlar nomidan nomzodini ilgari suradi, biroq yana muvaffaqiyatsizlik. 1959-yilda o‘tkazilgan parlament saylovlaridagina u uzoq kutilgan deputatlik mandatini qo‘lga kiritadi. Ikki yil davomida konservatorlar hukumatida vazir yordamchisi lavozimini egallaydi.

Sut o‘g‘risi

1965-yilda ser Alek Duglas-Xyum konservatorlar yetakchisi lavozimi tark etadi, Ted Xit nomzodini qo‘llab-quvvatlagan Tetcher esa tez orada yer va uyga egalik masalalari bo‘yicha yashirin vakilga aylanadi. U “ijtimoiy” uyga ega bo‘lgan aholi o‘z xonadonlarini sotib olishlari uchun faol kurashadi hamda soliqlarning yuqoriligi uchun leyboristlar hukumatini qattiq tanqid ostida oladi.

1970-yilda esa Xit bosh vazir etib tayinlanadi, Tetcher bo‘lsa ta’lim vaziri portlefini qo‘lga kiritdi: uning idorasi xarajatlarni qisqartirish bilan shug‘ullanadi. Margaret ishtiyoq bilan ishga kirishadi va natijada 7 yoshdan 11 yoshgacha bo‘lgan o‘quvchilar uchun davlat tomonidan bepul sut berilishiga subsidiya ajratish to‘xtatiladi.

Muxolifat tomoniga aylangan leyboristlar ushbu yangillikka qattiq qarshilik ko‘rsatadi va unga Margaret Thatcher, milk snatcher (Margaret  Tetcher — sut o‘g‘risi) laqabini beradi. Shu bilan birga, hukumatda uning o‘zi bepul sut berilishini bekor qilishga qarshi chiqish qiladi. “Men qimmatli dars oldim. Minimum darajasdagi siyosiy foyda uchun maksimal siyosiy sharmanda bo‘ldim”, — deb yozadi keyinchalik Tetcher.

Uning qachondir hukumat rahbariga aylanishi haqida mish-mishlar tarqala boshlagach, Tetcher teleintervyularning birida bunga shubha bildirishi va Britaniyada hech qachon ayol bosh vazir bo‘lmasligini qayd etadi.

Xit hukumati hokimiyat tepasida uzoq qolmadi. 1973-yilgi neft inqirozi sabab mamlakatda uch kunlik ish haftasi joriy etiladi va shaxtyorlarning ommaviy ish tashlashlari boshlanishi ortidan 1974-yilda hukumat tarqatib yuboriladi.

Siyosatchi uy bekasi

Tetcher muxoliflik davrida yashirin ekologiya vaziriga aylanadi, ammo Edvard Xitning yangi iqtisodiy siyosatiga qo‘shilmagani uni 1975-yilgi partiya yetakchiligi saylovlarida raqib qilib qo‘yadi. Margaret bu haqda aytish uchun Xitning oldiga kirganida u boshini ko‘tarmasdan ham “Sen yutqazasan, sog‘ bo‘l”, deydi.

Ammo ko‘pchilikning hayratiga sabab bo‘lgan holda Margaret g‘alaba qozondi va Buyuk Britaniya tarixida yirik siyosiy partiya rahbariga aylangan birinchi ayolga aylandi. Va tez orada u o‘zini haqiqatda tarixiy shaxsga aylantirgan chora-tadbirlarni ishga sola boshladi.

1976-yilgi nutqida Sovet Ittifoqi siyosatini tanqid qilganidan keyin sovet gezetalaridan biri uni “Temir xonim” deb ataydi va bu nom Margaretning o‘ziga ham yoqib qoladi. U nafaqat siyosatchi, balki uy bekasi ham edi, ya’ni Margaret oddiy odamlar uchun inflyatsiyaning ta’sirini o‘zida xis qilardi. Tetcher xarajatlarni kamaytirdi va kasaba uyushmalariga chaqiriq tashlaydi, natijada ish tashlashlar va boshqa aksiyalar paydo bo‘lib, u 1979-yil qishida eng yuqori nuqtasiga chiqadi.

Jim Kallaganning leyboristlar hukumati zaiflashgani bois tori (ikki siyosiy partiya a’zolari) “Leyborizm ish bermayapti” shiori ostida keng ko‘lamli kampaniyani boshlaydi. 1979-yil 28-martda Kallaganga ishonchsizlik votumi e’lon qilinadi. Bu vaqtda Maragret Tetcherning yo‘nalishi to‘g‘ridan to‘g‘ri, biror ayblovlarsiz britanlar yuragini zabt etadi hamda konservatorlar parlament saylovlarida g‘alaba qozonadi.

Margaret bosh vazirlik lavozimida mamlakat moliyaviy tizimini qayta tiklashga kirishadi, shu maqsadda u davlatning bozordagi rolini kamaytirishni boshlaydi. Inflyatsiyani kamaytirish hukumatning asosiy vazifasiga aylanadi va tez orada Tetcher budjet xarajatlarni keskin qisqartiradi. Parallel ravishda norozilik bildirayotgan kasaba uyushmalariga qarshi qonunlar qabul qilinadi; davlat korxonalari xususiylashtiriladi; “ijtimoiy” uylarda yashovchilar o‘z ko‘chmas mulkini sotib olish imkoniyatiga ega bo‘ladi.

Shu kunga qadar iqtisodiy faoliyatda hech qachon ishtirok etmagan millionlab britanlar bir soatda mulk egasi va sobiq davlat kompaniyalari aksiyadorlariga aylandi. Ushbu yangi monetar siyosat sabab London sayyoradagi eng yirik va muvaffaqiyatli moliyaviy markazlardan biri bo‘ldi. Shu bilan birga, an’anaviy sanoat sohasi — tanqidchilar aytganidan mamlakatni sanoat chiqindilari omboriga aylantirgan — yangi, raqobatbardosh Britaniyaga o‘rnini bo‘shatib berdi. Ishsizlar soni esa 3 million kishidan oshdi.

Folklend urushi

“Temir xonim”ning keskin choralariga nafaqat muxolifat, balki o‘z partiyasi vakillari ham norozilik bildira boshladi. Shahar dahalarida ba’zan tartibsizliklar ham kuzatildi. Ammo bosh vazir yon bosishni istamasdi.

“Nafasini ichiga yutib, tugatamiz degan matbuotning sevimli so‘zini kutayotganlarga bir gapni aytmoqchiman: xohlasangiz, sizlar tugataveringlar. Xonim esa tugatmaydi”, — degandi u 1980-yili o‘tkazilgan konservatorlar syezdida.

1981-yil oxiriga kelib uning reytingi 25 foizga tushib ketadi — bu Britaniya bosh vazirlari tarixida qayd etilgan eng yomon ko‘rsatkich edi o‘sha vaqtda. Ammo ortga qaytmaslik nuqtasidan o‘tib bo‘lingan edi. Keyingi yilning boshidan mamlakat iqtisodiyoti bilan birga saylovchilarning Margaret Tetcherga bo‘lgan muhabbati qayta tiklanishni boshlaydi.

U 1982-yilning aprelida o‘zining mashhurlik cho‘qqisiga chiqadi, o‘shanda bosh vazir Argentina armiyasining Folklend orollariga hujumiga qarshi keskin chora ko‘rgandi. Tetcher zudlik bilan arxipelagga harbiy-dengiz eskadrani yuboradi va 14-iyun kuni Argentina taslim bo‘ladi.

Folklend orollaridagi g‘alaba konservatorlarga 1983-yilgi parlament saylovlarida misli ko‘rilmagan ustunlikni taqdim etdi.

Uchinchi muddat

Keyingi yil bahorida konchilar milliy kasaba uyushmasi raisi Artur Skargill uyushmaning ko‘plab a’zolari tomonidan aksiyani qo‘llab-quvvatlash ovozini qo‘lga kiritmagan bo‘lsada umummilliy ish tashlashni e’lon qiladi.

Margaret Tetcher taslim bo‘lish niyatida emasdi. 1973-yilda yuz bergan shunga o‘xshash voqeadan xulosa chiqargan bosh vazir hukumati issiqlik elektr stansiyalarini yetarlicha ko‘mir bilan g‘amlab qo‘yadi. Ish tashlash jarayonida namoyish ishtirokchilari va politsiya ishtirokida qaqshatkich to‘qnashuvlar yuz beradi.

Shu bilan birga, Shimoliy Irlandiyada qamoqda saqlanayotgan Irlandiya respublikasi armiyasi (IRA) jangarilari ochlik e’lon qiladi; Tetcher xatti-harakatlari bilan hatto eng sodiq bo‘lgan millatchilarni o‘ziga qarshi qo‘yardi. 1984-yil oktabrda IRA tomonidan o‘rnatilgan bomba Brayton shahrida — konservatorlar syezdi o‘tkazilayotgan mehmonxonada portlaydi. Bir necha soatdan o‘tib bosh vazir delegatlarga murojaat bilan chiqadi. “Mazkur hujum muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Demokratiyani terrorizm bilan yakson qilishga bo‘lgan har qanday urinish halokatga mahkum”, — deydi u.

Margaretning tashqi siyosati uning so‘zlariga ko‘ra leyboristlar boshqaruvi davrida sezilarli darajada kuchsizlangan Birlashgan Qirollikning jahon arenasidagi rolini mustahkamlashga yo‘naltirilgandi. U AQSH prezidenti Ronald Reygen bilan yaqin do‘st tutundi, ko‘pchilik uchun kutilmagan tarzda Mixail Gorbochyov bilan ittifoq tuzdi. “Biz birga ishlay olamiz”, — degan gapi butun dunyoga tarqaldi.

Nil Kinnok boshchiligidagi leyboristlar uzoq yillik ichki kurashlardan keyin qayta oyoqqa tura olmadi va 1987-yilda Tetcher uchinchi marta parlament saylovlarida g‘alaba qozondi.

“Tabassum ila xiyonat”

Shundan so‘ng bosh vazir yangi soliqlarni joriy etib, yangi Britaniya tarixida keng ko‘lamli ko‘cha noroziliklarini boshlab beradi. Konservator deputatlar sarosimga tushib qoladi: ushbu soliqlar mandatlardan ayrilishiga olib kelishi mumkin edi. Biroq ular bir narsani yaxshi tushunardi: hukumatni Margaret Tetcher boshqaryaptimi, demak, hech narsa qilib bo‘lmaydi.

1989-yilda u partiya yetakchiligini osongina qo‘lga kiritadi, ammo shuning o‘zi ham konservatorlar fraksiyasida norozilik boshlanayotganidan dalolat berardi. Biroq yagona Yevropa masalasi eng so‘nggi tomchi bo‘ldi. Rimdagi Yevropa sammitidan qaytgach, u qit’adagi hamkasblarini qattiq qoralaydi va Yevropa hamjamiyatiga qo‘shimcha vakolatlarni berishdan bosh tortadi va shu bilan ko‘plab siyosatchilar g‘azabiga uchraydi.

“Komissiya raisi janob Delor matbuot anjumanida Yevropa parlamentini demokratik organ sifatida ko‘rmoqchiligini ma’lum qildi. Komissiyani ijro organi, Vazirlar Kengashini senat rolida ko‘rishni istashini aytdi. Yo‘q. Yo‘q. Yo‘q”, — deydi Tetcher.

Yaqindagina tashqi ishlar vaziri lavozimidan olib tashlangan Jeffri Xau vaziyatdan foydalanib qoladi: u Vazirlar Kengashi tarkibidan umuman chiqib ketishini e’lon qiladi. Jeffri o‘z nutqida Tetcher siyosatidan chekilib, xohlovchilarni partiya yetakchiligi uchun kurashishga taklif qiladi. Ertasi kuni Maykl Xezeltayn bosh vazirga “qo‘lqopni otadi”. Birinchi raundda Margaret Tetcherning g‘alabasi uchun ikki ovoz yetmay qoladi, ammo u kurashni davom ettirishini bildiradi. Biroq yaqin maslahatchilari mag‘lubiyatdan qochib bo‘lmasligini aytgach, Tetcher kabinetning keyingi yig‘ilishida ketishini e’lon qiladi.

“Bu yuzda tabassum bilan xiyonat edi”, — deya vaziyatni izohlaydi Tetcher.

Meros

Tatcher Kestevenskiya baronessasi (Linkolnshir grafligidagi hudud) unvonini, 1995-yilda Buyuk Britaniyadagi oliy litserlik ordeni — Garter ordeni bilan taqdirlanadi. Ushbu orden kavalerlari monarx bilan hisoblaganda 25 kishidan oshmaydi.

U siyosiy faoliyatini davom ettirgan holda ikki tom memuar yozadi: Maastrixt shartnomasiga qarshi kampaniya tuzadi va Bosniya hududidagi etnik serblarning tozalanishini qoralaydi. 1997-yilda u Konservatorlar partiyasi yetakchiligiga nomzodini ilgari surgan Uilyam Xeygni ommaviy ravishda qo‘llab-quvvatlaydi.

2001-yilda baronessa Tetcherning sog‘lig‘i yomonlashishni boshlaydi va u siyosiy faoliyatini tugatadi. Bir nechta mikroinsultdan keyin shifokorlar unga ommaga ko‘rinish bermaslikni tavsiya qiladi. Bundan tashqari, 2008-yilda qizi Kerol aytganidek, Tetcher demensiyadan aziyat chekkan.

2003-yilda uning tushmur o‘rtog‘i Denis 88 yoshida olamdan o‘tadi va Tetcher ko‘pchilikning ko‘nglini larzaga keltirgan nutqini so‘zlaydi: “Bosh vazirlik — yolg‘izlar ishi. Qaysidir onda shunaqa bo‘lishi kerak: olamon ichidan turib boshqarib bo‘lmaydi. Ammo Denis bilan men hech qachon yolg‘iz qolmadim. Ajoyib erkak. Ajobiy inson. Ajobiy do‘st”.

Keyingi yillarda insult tufayli xotira muammolari bilan kurashgan Tetcher siyosat va mediadan uzoqda yuradi. 2013-yil 8-aprelda XX asrdagi eng ko‘zga ko‘ringan siyosiy arboblardan biri bo‘lgan Margaret Tetcher vafot etadi.