Уни буқаламун-бастакор, минг бир усулга эга шахс, янгиликлардан қўрқмайдиган инсон деб аташарди. Аммо ушбу даҳонинг ижоди ҳар қандай ёрлиқлардан кенгроқ. Игор Стравинский худди мушук каби бир неча ҳаётни яшади, бироқ уларнинг ҳар бирида тартибга бўлган интилишни, хотиржамлик ва замонавий бўлиш иқтидорини сақлаб қолди. “Дарё” “100 буюк инсон” лойиҳаси доирасида ушбу инсоннинг ҳаёт йўли ҳақида ҳикоя қилади.

Вақт

Стравинскийнинг ростдан ҳам вақт ва ёшга нисбатан ноодатий муносабати бор эди. Отаси Император театрининг энг машҳур басларидан бири Фёдор Стравинский бўлишига қарамай, Игор мусиқа билан жуда кеч шуғулланишни бошлайди — 14 ёшидан фортепиано бўйича дарс олади ва 22 ёшдагина композицияга киришади. Шунга қарамай, унга Николай Римский-Корсаков устозлик қилган ва натижа тез орада кўрина бошлайди. Оркестр жўрлигида ижро этиладиган “Фантастик скерсо” ва “Мушакбозлик” намуналари сабаб “Рус мавсумлари”нинг импрессариоси (хусусий театр томошаларини ташкил этувчи киши) Сергей Дягилевнинг эътиборига тушади — бу нафақат Стравинскийнинг тақдирини, балки бутун мусиқа тарихини ўзгартириб юборишга хизмат қилганди.

1910 йили Парижда “Самандар” балетининг премьераси бўлиб ўтади ва шундан сўнг рус муаллифи бир зумда Европа юлдузига айланади. Шу орқали соҳага жуда кеч кириб келган Игор жуда эрта — 30 ёшга ҳам кирмай машҳурликка эришди.

Аммо Стравинскийнинг ўзи ушбу мақомда яна 60 йил яшаши кераклигини ўйлаб ҳам кўрмаган бўлса керак. Унинг умри давомида мусиқий мода бир неча бор ўзгаради, бастакорнинг ўзи эса ёш модернистдан Иккинчи жаҳон урушидан кейин пайдо бўлган янги давр авангардини “чўқинтирган отаси”га айланди. Шу билан бирга, у 80 ёшга тўлганида ҳам ижодий далилликни сусайтирмади. Париждаги “Самандар”дан кейин у кетма-кет иккита шедевр асарини яратади. 1911 йилда Дягилев намойиш этган “Петрушка” Европа буржуа жамиятини забт этади. 1913 йилда эса “Муқаддас баҳор” пайдо бўлади ва ХХ аср мусиқаси дунёга келади.

Мусиқачиларнинг нуқтаи назари қуйидагича: календарь ва реал юз йилликнинг бошланиши бир-бирига тўғри келмади. Айнан Стравинский янги даврга старт берди. Балет премьерасида раққослар театрда бошланган жанжал сабаб оркестр ижросини эшита олмаган бўлса-да, бу шедевр асарнинг алангасига соя солмади. Аксинча, у ўзига қўшимча эътиборни тортди.

Кейинчалик “Булбул”, “Тулки, хўроз, мушук ва қўй тўғрисида эртак”, “Тўй”, “Аскар ҳикояси” ёзилди — Ставинский уларнинг барчасида фолклорга, мусиқий режиссурага янги йўналишларни излади. У мазкур йўл бўйича яна узоқ юриши мумкин эди, чунки рус фолклорида ресурс бисёр, аммо 1920 йилда бастакор кутилмаганда асосини XVIII асрда яшаган композитор Жованни Перголезининг мавзуси ташкил этган “Пулчинелла” балетини (Италия комедияси персонажи) тақдим этди. Натижада Стравинскийнинг ижодида шартли равишда неоклассизм деб аталувчи янги боб очилди.

Тил

Фолклор қўшиқлар ўрнини қадимий оҳанглар эгаллади, рус эртакларидаги персонажлар ўз ўринларини қадимги грек худоларига (“Аполлон Мусагет”, “Персефона”, “Шоҳ Эдип”, “Орфей”) бўшатиб берди. Ва ниҳоят Стравинский вокал мусиқада она тилидан воз кечиб, италян, француз, инглиз ва ҳатто лотин тилларидан фойдаланишни бошлади.

Ўша йилда бастакор Стравинскийнинг энг муҳим жиҳатлари барчага тушунарли бўлди: ўзгарувчанлик ва ҳеч нарсадан қайтмаслик. Тиллар билан боғлиқ вазият бунга яққол мисол бўла олади. Ва шуни унутмаслик керакки, бу ёшликдаги шўхлик эмасди. Кексайиб қолганида ҳам Игор Федорович ўзининг лингвистик “коллекциясини” қадимги инглиз ва қадимги яҳудий тилида ёзилган асари (Иброҳим ва Исъҳоқ) билан бойитади.

Мусиқа тилида ҳам унинг ижоди ранг-баранг эди. Neoклассизмга бурилишдан 30 йил ўтиб, Ставинский янги модуляцияни амалга оширади — бу сафар у додекафон техника томон йўналиш олди ва 70 ёшида мазкур соҳага 1945 йилдан кейин келган ёшлар билан бир қаторда бўлди. Ушбу генерация етакчиси, бастакор ва дирижёр Пьер Булез ўшанда иккита дастурга мақола ёзганди: биринчиси — “Шенберг ўлди”, иккинчиси — “Ставинский давом этади”.

Шу ерда бир парадокс мавжуд Булез Стравинскийни охирги ижод намуналари учун эмас, балки рус давридаги топилмалари учун қадрларди. Игорнинг ўзи эса 1910 йилда амалга оширган эмиграциясидан кейин ватанига 1962 йилда қайтган.

Муҳаббат

Стравинский биографиясида келтирилишича, у ўзининг биринчи муҳаббати Екатерина Носенкони 10 ёшида учратган. Икки ёш ўртасидаги илиқлик ва ишонч танишувнинг дастлабки дақиқаларда уйғонган бўлиб, умрларининг охирига қадар давом этди. Екатерина Стравинский амакивачча экани ҳам уларга ўз тақдир йўлларини боғлашларига тўсқинлик қила олмади. Яқин қариндошлар ўртасида никоҳ тақиқлангани боис 1906 йилда улар яширин равишда оила қуради.

Екатерина ёшлигидан ўпка касаллигидан азият чекарди, шундай бўлса-да у турмуш ўртоғига тўрт фарзанд дунёга келтириб беради — Фёдр, Людмила, Святослава ва Милена. Рафиқасининг саломатлигидан қайғурган Ставинский қиш кунлари оиласини Швейцарияга олиб кетарди. 1914 йилда улар анъанага мувофиқ Европага йўл олади, бироқ Биринчи жаҳон уруши бошланиб қолгани, унинг ортида инқилоб юз бериши оқибатида ортга қайта олмайди. Ставинскийлар оиласининг бор мол-мулки Россияга қолгани боис уларнинг молиявий аҳволи оғирлашади.

Шунда бастакор учун ёрдамга Габриэль Шанель келади, у Ставинскийларни ўз вилласида яшаб туришга таклиф этади. Бу икки инсонни дўстлик ришталаридан бошқа муносабатлари ҳам бўлган-бўлмагани номаълум, шундай бўлса-да, ҳозирги кунга қадар миш-мишлар мавжуд. Коко Шанель бастакор оиласини узоқ вақт қўллаб-қувватлаб келгани эса инкор этилмайдиган факт.

1921 йилда Ставинский ҳаётини ўзгартириб юборган яна бир учрашув содир бўлади. Соҳибжамол ва ақлли актриса Вера Судейкина билан композиторни Дягилев таништириб қўяди. Веранинг оиласи бор эди, аммо у ўзини Стравинскийга бағишлаш мақсадида эрини ташлаб кетади. Ўртада юзага келган жўшқин муҳаббатга қарамай, мусиқачи оиласини тарк этмайди. Бундай икки томонлама ҳаёт барча учун азобли эди, жумладан, отасининг бошқа аёл билан оиласи борлигини бохабар болалар учун ҳам — шунга қарамай, улар 20 йил бирга яшайди.

1939 йилда Екатерина силдан вафот этади, 1940 йилда эса Ставинский Верага уйланади ва у билан АҚШга кўчиб кетади. Ҳаёт уларнинг севгиси шунчаки кўнгилхушлик эмас, балки ҳақиқий муҳаббат эканини кўрсатиб берди. Улар 50 йил давомида бирга яшади. Вера 94 ёшида вафот этади — у дунёга машҳур турмуш ўртоғидан 10 йил ортиқ умр кўрди.

“Розиман!”

Стрависнкий 80 йиллик юбилейини Россияда нишонлаш таклифини олади. У бунга “Розиман!” дея жавоб қайтарган эди. АҚШ матбуоти бастакорни “ақлдан озди” дея ёза бошлайди. Унинг мусиқаси узоқ йиллар давомида СССРда тақиқланиб келган, эмигрантнинг партитурларини ўрганган талабалар эса мусиқий таълим даргоҳларидан ҳайдалар эди. Аммо Стравинский ён босадиганлар хилидан эмасди, шу сабабдан сафарини қолдирмайди.

1962 йилда Игор Ставинский самолёт трапидан Москвага тушганида уни кутиб олишга чиққан юзлаб одамлардан ҳайратга тушади. 29-сентябрда бастакор Москва оркестрига дирижёрлик қилади. Мусиқий кечанинг биринчи қисми охирида Стравинскийнинг аҳволи ёмонлашиб қолади, у юрагида оғриқни сезарди.

Шунга қарамай, у концертни тўхтатмайди — майестро кўплаб мухлислари ишончини суиистеъмол қила олмасди. Стравинский СССРда икки ҳафта бўлади, у нафақат Москвада, балки Ленинградда ҳам концертлар беради. Сиёсий номенклатура “адашган ўғил” СССРда қолиши учун барча саъй-ҳаракатларини ишга солади — унга ҳатто Никита Хрушчёв билан учрашувни тавсия қилишади. Аммо у ватанидан бўлганидан умуман афсусда эмаслигини айтиб, АҚШга қайтиб кетади.

1971 йил 9 апрель куни Игор Ставинский 88 ёшида юрак етишмовчилиги оқибатида оламдан ўтади. У Венециядаги қабристонга яқин дўсти Сергей Дягилевнинг ёнига дафн этилади.