Jaydari hayotni bilmadim-ku, ammo virtual makonda “qabilalashuv” kuchaygan: dindorlar, liberallar, sekulyar-ateistlar, neo-jadidlar, “putinqullar”, “baydenoidlar” va hokazo.
Birov birovni sariq chaqaga olmaydi. Og‘zidan chiqqanini yoqasiga yopishtiradi. Hamma haqiqatni o‘z qarichi bilan belgilaydi. Unga zid fikr sazoyi etiladi. Tarmoqlar nafratga to‘la. Kel, balki nimadir jon bordir aytganlarida, deb o‘ylash juda bir uyatdek hozir.
Gap faqat o‘zimizning milliy tarmoq haqida ketmayapti. Global tendensiyaga aylangan bu. Tadqiqotchilarning fikricha, toqatsizlik sabablaridan biri qidiruv tizimlari, deylik Google bilan ishlash ko‘nikmalarimiz bilan ham bog‘liq.
Osmonning rangi qanday?
Shu ham savolmi, moviy-da, deyapsiz. Ammo shoshmang. Balki “vinosifat-tun” rangidadir. Gomerning dostonlarida samo va dengizlar ayni bo‘yoqda tasvirlangan, masalan (flora va fauna dunyosida ko‘k rang juda kam uchragani uchun antik davrda bunday so‘zni o‘zi bo‘lmagan, shu bois manbalarda osmon oq, kulrang va vinosifat-tun tavsifida kelgan).
Albatta, Gomerda Google’dan foydalanish imkoni bo‘lmagan. Bizda esa bor. Xo‘sh, muammo halmi? Uzil-kesil emas. Deylik siz “Osmonning rangi qizil” deb so‘rov yuborsangiz, “Shunday, Reley qonuniga ko‘ra qizaradi” degan javob olasiz. Boshqa birov “Osmon oq rangda” deb qidiruvga bersa, “So‘zsiz, yorug‘likning katta zarrachalari atmosferada bo‘linishidan bu” deyiladi unga. Kimdir, “Yo‘g‘-e, osmon jigarrang-ku” desa, Google uning ham ko‘nglini qoldirmaydi: “Tornado tufayli-da!”
Xullas, zamonaviy qidiruv tizimlarining algoritmi shundayki, ular siz osmonni qaysi rangda ko‘rishni xohlayotganingizdan kelib chiqib natijalarni taqdim etadi.
Tramp va NFL
“Fakt va argumentlarni Google yordamida sinchiklab o‘rganish — bu hali xolislik va haqiqat, degani emas”, deb yozadi italiyalik sotsiolog Franchesko Tripodi o‘zining “Propogandistlar kitobi”da. O‘z fikrini tasdiqlash uchun 2016-yilda Tramp va NFL (Amerikacha futbol professional ligasi) o‘rtasidagi mashhur mojaroni eslaydi:
“San-Fransisko” o‘yinchisi Kolin Kapernik “Grin-Bey” bilan o‘yin avvalida, ya’ni AQSH madhiyasi yangrayotganda namoyishkorona bitta tizzada yerga o‘tirib oladi. U mamlakatdagi irqiy kamsitilishlarga shu tariqa o‘z noroziligini bildiradi. Keyinroq ligadagi boshqa ko‘plab futbolchilar ham aksiyaga qo‘shiladi. Voqealar rivojidan g‘azablangan Tramp bayonot bilan chiqib, futbolchilarning “ahmoqona” xatti-harakatlari tufayli NFL reytingi tushib ketganini ma’lum qiladi.
“Kichik izlanishlarimiz ko‘rsatdiki, “NFL reytingi quladi” degan so‘rovimizga Google haqiqatan ham ko‘plab Tramp taraf saytlarning prezident haqligini tasdiqlovchi materiallarini taqdim etdi. “NFL reytingi yuqoriladi” deb qidiruv berganimizda esa bayonotning aksini isbotlovchi sarlavhalarga duch keldik. Shuning uchun haqiqatni qidirayotgan inson eng avvalo tizimli ravishda qarama-qarshi fikrlarni izlashi kerak”, — deydi tadqiqotchi.
Nafsingizga yoqmasa ham tekshiring!
1960-yilda psixolog Piter Ueyson mantiqiy mulohazalarimizdagi “kichik” nosozlikni ko‘rsatib bergan tadqiqot natijalarini e’lon qilgan. Unga ko‘ra, Ueson bir guruh ko‘ngillilarga 2, 4, 6 raqamlar ketma-ketligini ko‘rsatadi va ulardan sonlar qaysi qonuniyatga ko‘ra ayni tartibda joylashtirilgani hamda javoblarini xuddi shu shaklda (faqat boshqa raqamlar bilan) isbotlab berishni so‘raydi.
Tajriba — odamlar istisno hollardagina o‘z taxminlari xato ekanini ko‘rsatuvchi kontrmisollarga murojaat qilishini ko‘rsatadi. Deylik, sizni taxminingiz bunday: raqamlar “juft sonlar ketma-ketligi” asosida tartiblangan. Keyingi qadamingiz “2, 8, 10” yoki “3, 5, 7” kabi teskari misollar yordamida o‘zingizni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri yo‘ldan borayotganingizni tekshirish, bo‘lishi kerak aslida. Biroq qatnashchilar o‘zlaridagi mavjud gipotezaga “xiyonat qilmagan” va unga monand “8, 10, 12” raqamlarini yozib bergan.
Umuman olganda qoida — o‘sib borish tartibidagi har qanday uchta son edi. Javobni bilish esa ishtirokchilardan o‘z taxminlariga zid raqamlar ketma-ketligini ham ko‘rib chiqish talab etilardi. Xullas, insonlardagi bu mantiqiy “nosozlik”ni Ueyson “confirmation bias”, o‘zbekcha aytganda “o‘z nuqtayi nazarini tasdiqlashga qaramlik” atamasi bilan izohlaydi. Ya’ni kishilar eng avvalo ularning e’tiqodi va ishonchiga to‘g‘ri keladigan dalillarni qabul qilish, payqash, eslab qolishga moyil bo‘ladi.
— Bu “buzilish” odamlarning qidiruv madaniyatiga ham xos, — deydi Tripodi. Kishilar biror faktni unga zid kelishi mumkin bo‘lgan dalillar bilan emas, o‘sha faktning o‘zini qidirish orqali tekshirishga moyil. Agarda nima haqiqat ekaniga oydinlik kiritishni istasak, “nafsimizga yoqmaydigan” dalillarni ham izlash ko‘nikmasini shakllantirishimiz lozim.
Dilshod Nurulloh
Izoh (0)