Жайдари ҳаётни билмадим-ку, аммо виртуал маконда “қабилалашув” кучайган: диндорлар, либераллар, секуляр-атеистлар, нео-жадидлар, “путинқуллар”, “байденоидлар” ва ҳоказо.
Биров бировни сариқ чақага олмайди. Оғзидан чиққанини ёқасига ёпиштиради. Ҳамма ҳақиқатни ўз қаричи билан белгилайди. Унга зид фикр сазойи этилади. Тармоқлар нафратга тўла. Кел, балки нимадир жон бордир айтганларида, деб ўйлаш жуда бир уятдек ҳозир.
Гап фақат ўзимизнинг миллий тармоқ ҳақида кетмаяпти. Глобал тенденцияга айланган бу. Тадқиқотчиларнинг фикрича, тоқатсизлик сабабларидан бири қидирув тизимлари, дейлик Google билан ишлаш кўникмаларимиз билан ҳам боғлиқ.
Осмоннинг ранги қандай?
Шу ҳам саволми, мовий-да, деяпсиз. Аммо шошманг. Балки, “виносифат-тун” рангидадир. Гомернинг достонларида само ва денгизлар айни бўёқда тасвирланган, масалан (флора ва фауна дунёсида кўк ранг жуда кам учрагани учун антик даврда бундай сўзни ўзи бўлмаган, шу боис манбаларда осмон оқ, кулранг ва виносифат-тун тавсифида келган).
Албатта, Гомерда Google’дан фойдаланиш имкони бўлмаган. Бизда эса бор. Хўш, муаммо ҳалми? Узил-кесил эмас. Дейлик сиз “Осмоннинг ранги қизил” деб сўров юборсангиз, “Шундай, Релей қонунига кўра қизаради” деган жавоб оласиз. Бошқа биров “Осмон оқ рангда” деб қидирувга берса, “Сўзсиз, ёруғликнинг катта заррачалари атмосферада бўлинишидан бу” дейилади унга. Кимдир, “Йўғ-э, осмон жигарранг-ку” деса, Google унинг ҳам кўнглини қолдирмайди: “Торнадо туфайли-да!”
Хуллас, замонавий қидирув тизимларининг алгоритми шундайки, улар сиз осмонни қайси рангда кўришни хоҳлаётганингиздан келиб чиқиб натижаларни тақдим этади.
Трамп ва NFL
“Факт ва аргументларни Google ёрдамида синчиклаб ўрганиш — бу ҳали холислик ва ҳақиқат, дегани эмас”, деб ёзади италиялик социолог Франческо Триподи ўзининг “Пропогандистлар китоби”да. Ўз фикрини тасдиқлаш учун 2016 йилда Трамп ва NFL (Америкача футбол профессионал лигаси) ўртасидаги машҳур можарони эслайди:
“Сан-Франсиско” ўйинчиси Колин Каперник “Грин-Бей” билан ўйин аввалида, яъни АҚШ мадҳияси янграётганда намойишкорона битта тиззада ерга ўтириб олади. У мамлакатдаги ирқий камситилишларга шу тариқа ўз норозилигини билдиради. Кейинроқ лигадаги бошқа кўплаб футболчилар ҳам акцияга қўшилади. Воқеалар ривожидан ғазабланган Трамп баёнот билан чиқиб, футболчиларнинг “аҳмоқона” хатти-ҳаракатлари туфайли NFL рейтинги тушиб кетганини маълум қилади.
“Кичик изланишларимиз кўрсатдики, “NFL рейтинги қулади” деган сўровимизга Google ҳақиқатан ҳам кўплаб Трамп тараф сайтларнинг президент ҳақлигини тасдиқловчи материалларини тақдим этди. “NFL рейтинги юқорилади” деб қидирув берганимизда эса баёнотнинг аксини исботловчи сарлавҳаларга дуч келдик. Шунинг учун ҳақиқатни қидираётган инсон энг аввало тизимли равишда қарама-қарши фикрларни излаши керак”, — дейди тадқиқотчи.
Нафсингизга ёқмаса ҳам текширинг!
1960 йилда психолог Питер Уэйсон мантиқий мулоҳазаларимиздаги “кичик” носозликни кўрсатиб берган тадқиқот натижаларини эълон қилган. Унга кўра, Уэсон бир гуруҳ кўнгиллиларга 2, 4, 6 рақамлар кетма-кетлигини кўрсатади ва улардан сонлар қайси қонуниятга кўра айни тартибда жойлаштирилгани ҳамда жавобларини худди шу шаклда (фақат бошқа рақамлар билан) исботлаб беришни сўрайди.
Тажриба — одамлар истисно ҳоллардагина ўз тахминлари хато эканини кўрсатувчи контрмисолларга мурожаат қилишини кўрсатади. Дейлик, сизни тахминингиз бундай: рақамлар “жуфт сонлар кетма-кетлиги” асосида тартибланган. Кейинги қадамингиз “2, 8, 10” ёки “3, 5, 7” каби тескари мисоллар ёрдамида ўзингизни тўғри ёки нотўғри йўлдан бораётганингизни текшириш, бўлиши керак аслида. Бироқ қатнашчилар ўзларидаги мавжуд гипотезага “хиёнат қилмаган” ва унга монанд “8, 10, 12” рақамларини ёзиб берган.
Умуман олганда қоида — ўсиб бориш тартибидаги ҳар қандай учта сон эди. Жавобни билиш эса иштирокчилардан ўз тахминларига зид рақамлар кетма-кетлигини ҳам кўриб чиқиш талаб этиларди. Хуллас, инсонлардаги бу мантиқий “носозлик”ни Уэйсон “confirmation bias”, ўзбекча айтганда “ўз нуқтаи назарини тасдиқлашга қарамлик” атамаси билан изоҳлайди. Яъни кишилар энг аввало уларнинг эътиқоди ва ишончига тўғри келадиган далилларни қабул қилиш, пайқаш, эслаб қолишга мойил бўлади.
— Бу “бузилиш” одамларнинг қидирув маданиятига ҳам хос, — дейди Триподи. Кишилар бирор фактни унга зид келиши мумкин бўлган далиллар билан эмас, ўша фактнинг ўзини қидириш орқали текширишга мойил. Агарда нима ҳақиқат эканига ойдинлик киритишни истасак, “нафсимизга ёқмайдиган” далилларни ҳам излаш кўникмасини шакллантиришимиз лозим.
Дилшод Нуруллоҳ
Изоҳ (0)