16-fevral sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Niderlandiyaning barcha aholisini o‘limga hukm etgan inkvizitsiya, Tayvanda uylar ustiga qulab tushgan samolyot hamda Toshkentni larzaga keltirgan teraktlar seriyasiga oid faktlar o‘rin olgan.
Niderlandiyaning barcha aholisini o‘limga hukm etgan inkvizitsiya
1568-yil 16-fevral kuni ispan inkvizitsiyasi Niderlandiyaning barcha aholisiga o‘lim hukmini chiqargan edi. Natijada maxsus tuzilgan kengashi 18 mingdan ortiq fuqaroni dorga osgan va gulxanga tashlagan.
Inkvizitsiya — Rim papasi Innokentiy III tomonidan 1215-yilda asos solingan katolik cherkovining maxsus sudi. Cherkov tribunaliga nasroniy dini talablaridan chekingan bid’atchilarni topish, jazolash topshirilgan. Ushbu institut 1478-yilda o‘zining eng yuqori chiqqan bo‘lib, o‘sha davrda ispan inkvizitsiyasiga asos solingan.
Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, ispan inkvizitsiyasining o‘zi gulxanda yoqish, tiriklay ko‘mish yoki dorga osish orqali 1,5 mingdan ortiq insonni o‘ldirib yuborgan, yana 90 ming fuqaroni mol-mulkidan mahrum qilgan. 1568-yil 16-fevralda esa Niderlandiyaning butun aholisini o‘limga hukm etgan.
Imperator Karl V tomonidan 1522-yilda Niderlandiya ham Muqaddas Rim imperiyasi tarkibiga kiritilgan bo‘lib, u yerda ham Ispaniyadagi kabi inkvizitsiya o‘rnatilgan edi. Mamlakat to‘g‘ridan to‘g‘ri monarxiya nazorati ostida bo‘lgan va nafaqat yahudiy va musulmonlarni, balki protestantlarni, keyinroq ateist va masonlarni ham ta’qib qilgan. U vaqtlarda inkvizitsiya ko‘pchilikka ma’lum bo‘lgan jodugarlarni ovlash bilan shug‘ullanmagan, chunki ularning mavjudligini isbotlashga yetarlicha dalillar keltira olmayotgandi.
Ushbu davrda Niderlandiyaning asosiy aholisini katoliklar tashkil etgan, shu sababdan inkvizitsiya ularning hayot tarziga jiddiy ta’sir o‘tkazmagan. Karl V taxtdan voz kechib, hokimiyat uning o‘g‘li — Filipp II ga o‘tguniga qadar barchasi yaxshi bo‘lgan. Xalq Filippni qattiq cheklovlar, haddan ortiq yuqori soliqlar, badavlat tujjorlarning quvilishi sabab yomon ko‘rib qolgan, 1565—1567-yillarda esa yuz bergan qo‘zg‘alonlarda hatto ba’zi dvoryanlar ham ishtirok etgan.
Qirol o‘z fuqarolari bilan pachakilashib o‘tirmagan va ularning oldiga eng yaxshi harbiy sarkardalaridan biri gersog Albani yuborgan. U inkvizitsiya gulxanining yanada shiddatli yonishini ta’minlagan — arzimagan talabga bo‘ysunmaganlar ham olovga otilgan. Ammo hukumatga bu ham kam edi, ular butun Niderlandiya aholisini — 3 million kishini o‘limga mahrum etish bo‘yicha qaror chiqaradi. Filipp II tomonidan imzolangan memorandumda ikki kishidan tashqari, barcha bid’atchi va davlatga xinoyatda aybdor deb topilgan. Hech narsa qilmagan fuqarolar esa qolgan yurtdoshlarini yo‘ldan qaytarmaganlikda ayblangan.
Xalq uchun “Tartibsizlik ishlari bo‘yicha kengash” tuzilgan. Mamlakatda ommaviy qatllar boshlangan, odamlarning bir qismi Germaniyaga qochib ketgan. Tarixchilarning ma’lumotlariga ko‘ra, olti yil davomida kengash kamida 18,6 ming kishini osish va yoqishga buyruq bergan. Butun mahalliy aholini qatl etishga hukumatning kuchi yetmasdi.
Niderlandiyadagi ispan inkvizitsiyasi mamlakatning protestant va katoliklarga bo‘linib ketishiga olib kelgan inqilobning asosiy sabablaridan biri hisoblanadi. Invizitsiya 1564-yilda tugatilgan. Hujjatlarda esa dunyo undan 1834-yil 15-iyulga kelib qutulgan — o‘shanda voyaga yetmagan qirolicha Izabella II o‘rniga regent Mariya Kristina Burbon-Sitsiliyskaya shunday qarorni imzolagan edi.
Tayvanda uylar ustiga qulagan samolyot
Bundan 25 yil oldin Tayvan samolyoti aeroport yaqinidagi turar joy binolariga qulab, barcha yo‘lovchilar, ekipaj va yerdagi fuqarolarning o‘limiga sabab bo‘lgandi.
1998-yil 16-fevral kuni China Airlines aviakompaniyasining Airbus A300 samolyoti Balidan CI676 reysini amalga oshirayotgan edi. Bortda 14 nafar ekipaj a’zosi va 182 yo‘lovchi bo‘lgan — fuqarolarning deyarli barchasi dam olishdan uyiga qaytayotgan Tayvan fuqarolari edi. Ekipajga 49 yoshli Lin Kan Lon komandirlik qilgan. U China Airlines’da sakkiz yildan beri ishlab, 7 ming soatdan ortiq parvozlarni amalga oshirgandi. Ikkinchi uchuvchi 44 yoshli Szyan Der-Shen bo‘lib, u aviakompaniyada 1996-yildan beri 3,5 ming soat parvozni amalga oshirgan edi.
Samolyot Denpasar shahrida havoga ko‘tarilgan va Tayvan poytaxti Taybey tomon harakatlangan. Shaharda tuman va yomg‘irli ob-havo edi. Chan Kayshi nomidagi aeroportga yetib kelgan samolyot qo‘nishga shaylangan, biroq ko‘ruvchanlik yomon bo‘lgani bois buni birinchi urinishda amalga oshirishning imkoni bo‘lmagan. Mahalliy vaqt bilan soat 20:05 da samolyot ikkinchi aylanishni amalga oshirgan.
Samolyot balandlikka ko‘tarilgan, boshqaruv qo‘lda amalga oshirilgan. Ammo uchuvchilar tumshuq qismi tez ko‘tarilgan layner boshqaruvini qo‘lgan chiqargan. Samolyot 838 metr balandlikka chiqqanida, og‘ish burchagi 42,5 darajaga yetgan, ko‘tarma kuch esa deyarli nolga tushib ketgan.
Samolyotning tumshuq qismi yerga yo‘nalib, soat 20:09 da mahalliy hududga qulagan. Havo kemasi portlab ketgan, uning bakidan oqqan yonilg‘i alangani yuzaga keltirib, ularni qamrab olgan. Yo‘lovchilar va ekipaj a’zolaridan tashqari yana 6 nafar mahalliy aholi halok bo‘lgan. Keyinroq vayronalar ostidan tirik topilgan bolakay ham vafot etgan. Halokat jami 203 kishining umriga zomin bo‘lgandi.
“Yetti nafar xorijlik halok bo‘ldi”, — degan ertasi kuni aviakompaniya matbuot xizmati. Ularning besh nafari AQSH fuqarolari edi. Yangiliklarda jurnalistlar butun hududga sochilib ketgan inson jasadlari haqida gapirgan. “Uy ichida odamlar bor edi, biroq ularning barchasi halok bo‘ldi”, — degan mahalliy aholidan biri.
Bu Airbus A-300 samolyotining bir necha yil ichida to‘rtinchi marotaba halokatga uchrashi edi. Tayvandagi halokatdan besh oy oldin xuddi shu kabi samolyot Indoneziyada qulab, 200 dan ortiq insonning o‘limiga sabab bo‘lgandi. Bundan oldin 1994-yilda Yaponiyada va 1992-yili Pokistonda ham Airbus A-300 samolyotlari bilan ko‘ngilsiz hodisalar sodir bo‘lgan.
Ishlab chiqaruvchi kompaniyaning rasmiy vakillari halokatlar va samolyotlar konstruksiyasida biror bog‘liqlik borligini rad etgan va parvozning eng xavfli qismi ekanini bildirgan. AQSH aviatsiyasining mansabdorlari esa bu vaqtda avtopilotning ishidan xavotirlangan.
“Airbus avtopilotlarining sozlanish tizimida muammolar bor edi. Ammo halokatga bu sabab bo‘lgan-bo‘lmaganini aniqlay olmaymiz”, — degan Massachusets texnologiya universiteti professori Jon Xansman.
Samolyotning qulashi bo‘yicha qo‘zg‘atilgan ish ikki yil davom etgan. Natijada komissiya quyidagi xulosaga kelgan: samolyot qo‘nishga ikkinchi marotaba uringanida uchuvchi avtopilotni o‘chirib qo‘ygan, biroq u buni unutgan bo‘lishi mumkin. Shu sababli ekipaj ikkinchi aylanishni amalga oshirish buyrug‘ini olganida, u barchasini avtopilot bajaradi deya biror harakatni amalga oshirmagan. Natijada samolyot 11 soniya davomida mutlaqo boshqaruvsiz qolgan. Oxirgi daqiqalarda uni to‘g‘irlashga bo‘lgan urinish foyda bermagan.
Bundan 24 yil avval Toshkentni larzaga keltirgan teraktlar
Bundan 24 yil muqaddam — 1999-yilning 16-fevral kuni Toshkentda ketma-ket besh portlash yuz bergan edi. Ushbu qo‘poruvchilik harakatlari O‘zbekiston rahbariyati hayoti va amaldagi konstitutsiyaviy tuzumga tajovuz deb baholangan.
O‘sha kuni O‘zbekiston hukumatining o‘tgan — 1998-yildagi iqtisodiy rivojlanish yakunlariga bag‘ishlangan majlisi o‘tkazilishi kerak edi. Dastlab, majlis boshlanishi arafasida Vazirlar Mahkamasi binosi oldida prezident qo‘riqlash xizmati va jangarilar o‘rtasida otishma yuz bergan.
Otishmadan ko‘p o‘tmay, birin-ketin portlashlar yuz bera boshlagan. Ilk portlash soat 10:40 da Yusuf Xos Xojib ko‘chasida, respublika Ichki ishlar vazirligi binosi yaqinida yuz bergan — portlovchi uskuna o‘rnatilgan ZAZ-968M (“Zaporojets”) avtomobili portlab ketgan.
Soat 10:55 da Sharof Rashidov ko‘chasida, “Mustaqillik maydoni” metro bekatidan 20 metr masofada ikkinchi portlash yuz bergan — bu yerda ham portlovchi uskuna o‘rnatilgan “Zaporojets” portlatilgan.
Oradan uch daqiqa o‘tib Vazirlar Mahkamasi binosi burchagi oldida GAZ-21 “Volga” avtomobili portlagan — bu ketma-ket portlashlarning uchinchisi edi. Oradan hech qancha o‘tmay, prezident Islom Karimov Vazirlar Mahkamasi binosi oldiga yetib kelgan va shu yerning o‘zida televideniye orqali xalqqa murojaat qilgan.
Aynan xalqqa murojaat yo‘llanayotgan vaqtda, soat 11:20 da Yunusoboddagi Milliy bank binosi yonida to‘rtinchi portlash amalga oshirilgan — ushbu holat prezident Islom Karimovning intervyusida ham aks etgan. “Zaporojets” avtomobiliga o‘rnatilgan portlovchi uskunaning harakatga keltirilishi oqibatida 23 qavatli bank binosiga zarar yetgan, uning oynalari sinib ketgan edi.
So‘nggi, beshinchi portlash soat 12:00 da Abdulla Qahhor ko‘chasida, yahudiylarning “Soxnut” agentligi yaqinida joylashgan xususiy hovlining garajida yuz bergan.
Ushbu teraktlar seriyasi oqibatida 13 kishi (ayrim manbalarga ko‘ra, 16 kishi) halok bo‘lgan, 100 dan ortiq fuqaro tan jarohati olib, kasalxonaga yotqizilgan. Halok bo‘lganlarning bir nafari IIB xodimi edi. Hukumatning o‘sha kungi majlisi Oliy Majlis binosiga ko‘chirilgan. O‘shanda chiqish qilgan prezident Islom Karimov uni bunday teraktlar bilan qo‘rqitib yoki o‘zgartirib bo‘lmasligini taʼkidlagan edi.
2021-yil iyulda jinoyat ishlari bo‘yicha Toshkent viloyati sudida 1999-yil 16-fevral voqealariga aloqadorligi yuzasidan sudlangan 5 nafar shaxsga oqlov hukmi e’lon qilingandi.
Oqlangan 5 nafar fuqaroga 1999-yilda 3 yilga ozodlikdan mahrum etish jazosi belgilangan edi. 1999-yilda o‘tgan sud hukmidan norozi bo‘lgan 5 nafar shaxs oradan 22 yil o‘tib sudga appelyatsiya shikoyati bilan murojaat qilgan. O‘sha yili ularga Jinoyat kodeksining 208-moddasi, ya’ni hokimiyat harakatsizligi, ya’ni davlat organi mansabdor shaxsining o‘z xizmat vazifasi yuzasidan bajarishi lozim yoki mumkin bo‘lgan harakatlarni qasddan bajarmasligi bo‘yicha ayblov qo‘yilgan.
Shuningdek, ular 1999-yilda O‘zbekiston Prezidentining “9-may Xotira va qadrlash kuni” deb e’lon qilinishi munosabati bilan amnistiya farmonini 2-moddasi tatbiq etilib, tayinlangan jazoni o‘tashdan ozod qilingan.
2022-yil fevralda esa Jinoyat ishlari bo‘yicha Mirzo Ulug‘bek tumani sudida 16-fevral kungi portlashlarga aloqador shaxsga nisbatan sud ishini ko‘rib chiqish bo‘yicha sud jarayoni nihoyasiga yetib, sud hukmi o‘qilgandi.
Jinoyat ishi jinoyat ishlari bo‘yicha Mirzo Ulug‘bek tuman sudi sudyasi B.Berdiyev raisligida ko‘rib chiqilgan. Sudlanuvchi J.Y. (1969-yilda Toshkent shahrida tug‘ilgan) Jinoyat kodeksining 155-moddasi (terrorizm), 159-moddasi (O‘zbekiston respublikasining konstitutsiyaviy tuzumiga tajovuz qilish), 161-moddasi (qo‘poruvchilik), 164-moddasi (bosqinchilik), 223-moddasi (qonunga xilof ravishda chet elga chiqish yoki O‘zbekiston respublikasiga kirish), 242-moddasi (jinoiy uyushma tashkil etish) hamda 244-2-moddasi (diniy ekstremistik, separatistik, fundamentalistik yoki boshqa taqiqlangan tashkilotlar tuzish, ularga rahbarlik qilish, ularda ishtirok etish) da nazarda tutilgan jinoyatlarni sodir etganlikda aybdor deb topilgan.
53 yoshli ushbu shaxsga nisbatan uzil-kesil o‘tash uchun 20 yil muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlangan edi.
Jinoyatchi haqida
1969-yil Toshkent viloyatida tug‘ilgan ushbu shaxs 1998-yilning boshlarida Chechenistonga borib, iordaniyalik Amir Xattob tomonidan tashkil qilingan jangarilar lagerida maxsus tayyorgarlikdan o‘tgan va o‘sha yilning oxirlarida Afg‘onistondagi “TIH” xalqaro terroristik tashkiloti safiga qo‘shilgan.
1999-yilning yanvar oyida tashkilot yetakchilarining ko‘rsatmasi bilan u aylanma yo‘llar orqali Toshkent shahriga kelib, badavlat odamlarning uylarida bosqinchiliklarni amalga oshirgan hamda ularning pul va qimmatbaho buyumlarini o‘zlashtirib, Afg‘onistondagi “TIH” yetakchilariga yuborgan.
Mazkur shaxs 1999-yilning 16-fevral va 30-mart kunlari Toshkent shahrida amalga oshirilgan qo‘poruvchilik harakatlarida ham ishtirok etgani aytilmoqda. Shuningdek, u 1998—2006-yillarda xorijiy davlatlardagi xalqaro terroristik tashkilotlar safida jangovar harakatlarda qatnashgan.
Ushbu shaxs DXX tomonidan ushlanib, 2021-yilning sentabr oyida mamlakatga olib kelingan.
Izoh (0)