“Daryo” muxbiri iqlimshunos Erkin Abdulahatov bilan O‘zbekistonda kuzatilayotgan havo ifloslanishi, mintaqada iqlim o‘zgarishlari va xavflari to‘g‘risida suhbatlashdi.
Ko‘plab rivojlangan davlatlarda havo sifati yaxshi. Buni xalqaro IQ Air indeksida ham ko‘rish mumkin. Qanday qilib ham iqtisod, ham havo tozaligini bir me’yorda ushlash mumkin?
Buning asosiy omili g‘arb yoki boshqa mamlakatlarda yashil iqtisodiyot rivojlangani bilan bog‘liq. Iqtisodiyot ekologiyaga qarshi, degan gap bor. Chunki rivojlanish ko‘proq ishlab chiqarish, qurilishlar bilan bog‘liq jarayon bo‘lgani uchun bevosita havo sifatiga ham salbiy ta’sir o‘tkazadi. Ammo hozirda dunyoda yashil iqtisodiyot tamoyillari ishlab chiqilmoqda va shaharsozlik shu asosda barpo bo‘lmoqda.
Yana bir tomoni, bu mintaqa bilan ham bog‘liq masala. Masalan, bizning mintaqada cho‘llanish, qurg‘oqchilik yildan yilga kuchayib bormoqda. O‘zbekistonda yiliga 100 ming gektarga yaqin hudud cho‘llashmoqda. Bu ikkita poytaxt maydoniga teng yerlar degani. Muammo ildizi faqatgina shaharlarda daraxtlar kesilishi hisobiga emas, albatta. Cho‘llardagi o‘simlik flora dunyosi va yaylovlar kamayishi hisobiga ham mazkur muammo yuzaga kelmoqda. Bularning oldini olish uchun chora-tadbirlar ishlab chiqish kerak.
Toshkent shahri haqida gapiradigan bo‘lsak, poytaxtning g‘arbiy qismi, Qozog‘iston hududi tomoni cho‘ldan iborat. U yerda cho‘llashish juda ham intensiv. Yashillik keskin kamayib ketgan. Buni sun’iy yo‘ldosh ma’lumotlaridan ham ko‘rsangiz bo‘ladi. Oxirgi besh yillikda bu holat yaxshigina ko‘rina boshlagan. 2014-2015-yillarda mazkur hududda yam-yashil makonlar ko‘p bo‘lgan. Hozir o‘sha joylar sarg‘ayib ketgan. Bu cho‘l degani. Bizga kuchli shamollar asosan, g‘arbdan keladi. Chang-to‘zonlar esa kuchli shamollar natijasida paydo bo‘ladi. O‘sha yerdan yuqori chang dispers zarrachalari ko‘tarilib, poytaxtga olib kelish xavfi kelgusida ham bor. Va buni yo‘qotish uchun Orolbo‘yida qilingan ishlarni o‘sha hududda ham bajarish kerak. Janubiy Qozog‘iston viloyatlarida Orolbo‘yi mintaqasida qilingan ishlar takrorlanishi lozim. Shunda Toshkent shahriga qo‘shni davlatlardan kirib keladigan mintaqaviy chang-to‘zonlar xavfi kamayadi.
IQ Air indeksida O‘zbekiston bo‘yicha aynan Toshkent shahrining havo sifati ko‘rsatiladi. Bu holat poytaxtda mamlakatdagi eng ifloslangan havo mavjudligini anglatadimi yoki boshqa sabablari bormi?
Shaharlar havo sifati xalqaro indeksida O‘zbekistondan faqat Toshkent shahrining keltirilishi texnik imkoniyatlar bilan bog‘liq. Bizda avtomat statsionar postlar poytaxtdan boshqa hududlarda yo‘q. Shuning uchun IQ Air xalqaro platformasida faqat Toshkent shahridan kelib chiqib reyting tuzilyapti. Toshkent shahri havo ifloslanishi bo‘yicha respublikada birinchi o‘rinda emas. Ikki yoki uchinchi o‘rinda ham emas. Bu shahar beshinchi o‘rinda turadi. Birinchi o‘rinda Farg‘ona, keyin Olmaliq, Angren, Navoiy va shaharlari turadi. Mazkur shaharlar havo sifati klassik usulda o‘lchangani tufayli u ma’lumotlarni xalqaro platformaga integratsiya qilish imkonsiz.
Respublikadagi markaziy shaharlarga avtomat postlar o‘rnatilsa, havodagi inson salomatligiga xavf tug‘diruvchi zarrachalar tarkibi qaysi hududda ko‘proq yoki kamroq ekanining umumiy reytingini tuzish mumkin.
O‘shanda ham menimcha, Toshkent shahri havosining ifloslanishi bo‘yicha respublikada 5 yoki 6-o‘rinni egallaydi. Bu shahar dunyo bo‘yicha 200 dan ortiq shaharlar ichida oxirgi 5 yil ichida 9 hamda 18-o‘rinda tebranib turadi. Poytaxtda issiq havo harorati kuzatilgan 2019—2021-yillarda, shahar havoning ifloslanishi bo‘yicha dunyodagi kuchli o‘nlikka kirgandi.
Qaysidir yillar oralig‘ida nafaqat Toshkent shahri, balki atrofdagi Bishkek, Nursulton yoki Dushanbe shaharlari ham chang bilan bog‘liq, havoning ifloslantirayotgan moddalarni ko‘p chiqarayotgan zaharli tashlamalar hisobiga dunyo reytingida ma’lum bir vaqt oralig‘ida birinchi o‘ringa chiqishi mumkin. Nursulton ham, Bishkek ham havo ifloslanishi bo‘yicha dunyo reytingida yuqori o‘rinlarga ko‘p chiqqan.
Mazkur davlatlar zavod-fabrikalar bilan bog‘liq cheklovlar joriy qilgani hisobiga hozir 20-30-o‘rinlarga tushdi. Ya’ni bizdagi hozirgi vaziyat Bishkek shahrida 3-4 yil ilgari boshlangan. Jamoatchilik bilan birga ana shu muammo sabablari aniqlangan va cheklovlar asosida ish tashkil etish joriy qilingan. Misol uchun, Dushanbe yoki Toshkentda ham qaysidir muddatlar oralig‘ida turlicha shamol tezligi kuzatiladi. Kechqurun tog‘dan tekislikka, kunduzi tekislikdan toqqa qarab esuvchi shamollar yuzaga keladi.
Mana shu shamollarda ham poytaxt atrofidagi ifloslantiruvchi zavod-fabrikalardan kelayotgan havo yoki iflos moddalar shaharga kirib kelish oqimi bo‘ladi. Bularning barchasini kompleks yondashilgan holatda o‘rganish va o‘sha zavod-fabrikalar ishlarini havo harakatini hisobga olgan holda tashkil etish kerak. Misol uchun, kunduzgi paytda ishga ko‘proq urg‘u beriladimi yoki kechqurunmi, ana shu jihatlarga e’tibor berish zarur.
Bizni qutqarib qoladigan omillardan biri yashillik hisoblanadi. Albatta, uni tashkil etishning o‘z tartibi bo‘lishi kerak. Aytaylik, daraxt turlari iqlimdan kelib chiqib ekilishi zarur.
Hozirgi iqlim keyingi besh yillik uchun amal qiladi. Prognozlarga ko‘ra, havo harorati 2050-yilga borib yoz oylarida hozirgi haroratdan 6 darajagacha ko‘tarilib ketishi mumkin. Shuning uchun daraxtlarni ekishda ham ularning o‘zgaruvchan iqlimga bardoshliligi hisobga olinishi zarur. Toshkent shahri hozirgi kutilmalarda tropik hududlar tasavvurini bermoqda. Demak, tropik hududlardagi namuna oladigan qaysi shaharlardan daraxtlarini olib kelib ekishni o‘rganishimiz lozim.
Daraxtlar iflos moddalarning qaysidir turlarini yutadi, qaysidir turlarini yutmaydi. Toshkent shahriga sayyohlar faqatgina betonni yoki qanaqadir qurilish obyektlarini ko‘rish uchun kelmaydi. Tarixiy obyektlar yoki innovatsion g‘oyalar hamda yashillik asosida barpo etilgan shaharni ko‘rgani keladi. Bundan tashqari, yashillikdan shahar aholisi ham estetik zavq oladi. Daraxtlar nafaqat havo tozalaydi, balki insonlarga estetik zavq ham beradi. Ular insonning fiziologik holati, psixologiyasiga ta’sir qiladi.
Vaziyatni qurilish jarayonini tartibga solish, moratoriylar orqali ham yaxshilash imkoni bor. Ekologiya ekspertizalarini ishlab chiqilayotganda qurilish obyektlari uchun me’yor ko‘rsatish yoki band kiritib o‘tilsa, yaxshi bo‘ladi. Hozirda “O‘zgidromet”da ham kelgusi oylar uchun prognozlar ishlab chiqish imkoniyatlari mavjud. Kutilmalar asosida qurilishni rejalashtirish vaqti kelgan. Ya’ni masalan, issiq-jazirama kunlarda qurilishlarni to‘xtatib turish yoki qurilishga kuch beriladigan davrni yomg‘irli-nam havo oqimlari kuzatiladigan davrga rejalashtirish ham vaziyatni yengillashtirishi mumkin.
Nega hammasi tez yuz berdi? Toshkent havosining ikki yil ichida birdaniga ifloslanishi, poytaxtda tarixda kuzatilmagan darajada chang ko‘tarilishi hodisalari avval prognoz qilinmaganmi?
Atmosferada chang ko‘tarilishi yoki qurg‘oqchilik yuzaga kelishi 2000-yillardan boshlangan. Havo harorati ko‘tarilishi, chang bilan bog‘liq vaziyatning og‘irlashishi, hammasining ssenariylari yozilgan. Bularni hamma biladi. Faqat mana shu paytda, “start”ga yetib kelgandan keyingina ko‘tarilyapmiz.
Aslida bu bo‘yicha juda katta monografiyalar ishlab chiqilgan. 2000-2005-yillardayoq, 2030-2050-yillarda atmosfera qanaqa holatda bo‘lishi to‘g‘risida prognozlar ishlab chiqilgan.
Endi bir necha o‘n yillik ekologik vaziyatga qarab har bir tarmoq bosqichma bosqich ishlarni tashkil qilishi kerak. Ya’ni barcha tarmoqlar o‘z rejalarini iqlim o‘zgarishini hisobga olgan holda, kelgusi yillar prognozlari asosida belgilashi zarur. Hamma tarmoq, xoh u sog‘liqni saqlash, energetika sohasi bo‘lsin, xoh suv yoki qishloq xo‘jaligi, turizm va boshqalar bo‘lsin, birinchi o‘rinda iqlim o‘zgarishi omillarini inobatga olishi shart. Shundagina ekologik tomondan ijobiy tomonga o‘zgarish mumkin. Agar bular inobatga olinmasa, yaxshi oqibatlarga olib kelmaydi.
Izoh (0)