«Дарё» мухбири иқлимшунос Эркин Абдулаҳатов билан Ўзбекистонда кузатилаётган ҳаво ифлосланиши, минтақада иқлим ўзгаришлари ва хавфлари тўғрисида суҳбатлашди.
Кўплаб ривожланган давлатларда ҳаво сифати яхши. Буни халқаро IQ Air индексида ҳам кўриш мумкин. Қандай қилиб ҳам иқтисод, ҳам ҳаво тозалигини бир меъёрда ушлаш мумкин?
Бунинг асосий омили ғарб ёки бошқа мамлакатларда яшил иқтисодиёт ривожлангани билан боғлиқ. Иқтисодиёт экологияга қарши, деган гап бор. Чунки ривожланиш кўпроқ ишлаб чиқариш, қурилишлар билан боғлиқ жараён бўлгани учун бевосита ҳаво сифатига ҳам салбий таъсир ўтказади. Аммо ҳозирда дунёда яшил иқтисодиёт тамойиллари ишлаб чиқилмоқда ва шаҳарсозлик шу асосда барпо бўлмоқда.
Яна бир томони, бу минтақа билан ҳам боғлиқ масала. Масалан, бизнинг минтақада чўлланиш, қурғоқчилик йилдан йилга кучайиб бормоқда. Ўзбекистонда йилига 100 минг гектарга яқин ҳудуд чўллашмоқда. Бу иккита пойтахт майдонига тенг ерлар дегани. Муаммо илдизи фақатгина шаҳарларда дарахтлар кесилиши ҳисобига эмас, албатта. Чўллардаги ўсимлик флора дунёси ва яйловлар камайиши ҳисобига ҳам мазкур муаммо юзага келмоқда. Буларнинг олдини олиш учун чора-тадбирлар ишлаб чиқиш керак.
Тошкент шаҳри ҳақида гапирадиган бўлсак, пойтахтнинг ғарбий қисми, Қозоғистон ҳудуди томони чўлдан иборат. У ерда чўллашиш жуда ҳам интенсив. Яшиллик кескин камайиб кетган. Буни сунъий йўлдош маълумотларидан ҳам кўрсангиз бўлади. Охирги беш йилликда бу ҳолат яхшигина кўрина бошлаган. 2014-2015 йилларда мазкур ҳудудда ям-яшил маконлар кўп бўлган. Ҳозир ўша жойлар сарғайиб кетган. Бу чўл дегани. Бизга кучли шамоллар асосан, ғарбдан келади. Чанг-тўзонлар эса кучли шамоллар натижасида пайдо бўлади. Ўша ердан юқори чанг дисперс заррачалари кўтарилиб, пойтахтга олиб келиш хавфи келгусида ҳам бор. Ва буни йўқотиш учун Оролбўйида қилинган ишларни ўша ҳудудда ҳам бажариш керак. Жанубий Қозоғистон вилоятларида Оролбўйи минтақасида қилинган ишлар такрорланиши лозим. Шунда Тошкент шаҳрига қўшни давлатлардан кириб келадиган минтақавий чанг-тўзонлар хавфи камаяди.
IQ Air индексида Ўзбекистон бўйича айнан Тошкент шаҳрининг ҳаво сифати кўрсатилади. Бу ҳолат пойтахтда мамлакатдаги энг ифлосланган ҳаво мавжудлигини англатадими ёки бошқа сабаблари борми?
Шаҳарлар ҳаво сифати халқаро индексида Ўзбекистондан фақат Тошкент шаҳрининг келтирилиши техник имкониятлар билан боғлиқ. Бизда автомат стационар постлар пойтахтдан бошқа ҳудудларда йўқ. Шунинг учун IQ Air халқаро платформасида фақат Тошкент шаҳридан келиб чиқиб рейтинг тузиляпти. Тошкент шаҳри ҳаво ифлосланиши бўйича республикада биринчи ўринда эмас. Икки ёки учинчи ўринда ҳам эмас. Бу шаҳар бешинчи ўринда туради. Биринчи ўринда Фарғона, кейин Олмалиқ, Ангрен, Навоий ва шаҳарлари туради. Мазкур шаҳарлар ҳаво сифати классик усулда ўлчангани туфайли у маълумотларни халқаро платформага интеграция қилиш имконсиз.
Республикадаги марказий шаҳарларга автомат постлар ўрнатилса, ҳаводаги инсон саломатлигига хавф туғдирувчи заррачалар таркиби қайси ҳудудда кўпроқ ёки камроқ эканининг умумий рейтингини тузиш мумкин.
Ўшанда ҳам менимча, Тошкент шаҳри ҳавосининг ифлосланиши бўйича республикада 5 ёки 6-ўринни эгаллайди. Бу шаҳар дунё бўйича 200 дан ортиқ шаҳарлар ичида охирги 5 йил ичида 9 ҳамда 18-ўринда тебраниб туради. Пойтахтда иссиқ ҳаво ҳарорати кузатилган 2019—2021 йилларда, шаҳар ҳавонинг ифлосланиши бўйича дунёдаги кучли ўнликка кирганди.
Қайсидир йиллар оралиғида нафақат Тошкент шаҳри, балки атрофдаги Бишкек, Нурсултон ёки Душанбе шаҳарлари ҳам чанг билан боғлиқ, ҳавонинг ифлослантираётган моддаларни кўп чиқараётган заҳарли ташламалар ҳисобига дунё рейтингида маълум бир вақт оралиғида биринчи ўринга чиқиши мумкин. Нурсултон ҳам, Бишкек ҳам ҳаво ифлосланиши бўйича дунё рейтингида юқори ўринларга кўп чиққан.
Мазкур давлатлар завод-фабрикалар билан боғлиқ чекловлар жорий қилгани ҳисобига ҳозир 20-30-ўринларга тушди. Яъни биздаги ҳозирги вазият Бишкек шаҳрида 3-4 йил илгари бошланган. Жамоатчилик билан бирга ана шу муаммо сабаблари аниқланган ва чекловлар асосида иш ташкил этиш жорий қилинган. Мисол учун, Душанбе ёки Тошкентда ҳам қайсидир муддатлар оралиғида турлича шамол тезлиги кузатилади. Кечқурун тоғдан текисликка, кундузи текисликдан тоққа қараб эсувчи шамоллар юзага келади.
Мана шу шамолларда ҳам пойтахт атрофидаги ифлослантирувчи завод-фабрикалардан келаётган ҳаво ёки ифлос моддалар шаҳарга кириб келиш оқими бўлади. Буларнинг барчасини комплекс ёндашилган ҳолатда ўрганиш ва ўша завод-фабрикалар ишларини ҳаво ҳаракатини ҳисобга олган ҳолда ташкил этиш керак. Мисол учун, кундузги пайтда ишга кўпроқ урғу бериладими ёки кечқурунми, ана шу жиҳатларга эътибор бериш зарур.
Бизни қутқариб қоладиган омиллардан бири яшиллик ҳисобланади. Албатта, уни ташкил этишнинг ўз тартиби бўлиши керак. Айтайлик, дарахт турлари иқлимдан келиб чиқиб экилиши зарур.
Ҳозирги иқлим кейинги беш йиллик учун амал қилади. Прогнозларга кўра, ҳаво ҳарорати 2050 йилга бориб ёз ойларида ҳозирги ҳароратдан 6 даражагача кўтарилиб кетиши мумкин. Шунинг учун дарахтларни экишда ҳам уларнинг ўзгарувчан иқлимга бардошлилиги ҳисобга олиниши зарур. Тошкент шаҳри ҳозирги кутилмаларда тропик ҳудудлар тасаввурини бермоқда. Демак, тропик ҳудудлардаги намуна оладиган қайси шаҳарлардан дарахтларини олиб келиб экишни ўрганишимиз лозим.
Дарахтлар ифлос моддаларнинг қайсидир турларини ютади, қайсидир турларини ютмайди. Тошкент шаҳрига сайёҳлар фақатгина бетонни ёки қанақадир қурилиш объектларини кўриш учун келмайди. Тарихий объектлар ёки инновацион ғоялар ҳамда яшиллик асосида барпо этилган шаҳарни кўргани келади. Бундан ташқари, яшилликдан шаҳар аҳолиси ҳам эстетик завқ олади. Дарахтлар нафақат ҳаво тозалайди, балки инсонларга эстетик завқ ҳам беради. Улар инсоннинг физиологик ҳолати, психологиясига таъсир қилади.
Вазиятни қурилиш жараёнини тартибга солиш, мораторийлар орқали ҳам яхшилаш имкони бор. Экология экспертизаларини ишлаб чиқилаётганда қурилиш объектлари учун меъёр кўрсатиш ёки банд киритиб ўтилса, яхши бўлади. Ҳозирда «Ўзгидромет»да ҳам келгуси ойлар учун прогнозлар ишлаб чиқиш имкониятлари мавжуд. Кутилмалар асосида қурилишни режалаштириш вақти келган. Яъни масалан, иссиқ-жазирама кунларда қурилишларни тўхтатиб туриш ёки қурилишга куч бериладиган даврни ёмғирли-нам ҳаво оқимлари кузатиладиган даврга режалаштириш ҳам вазиятни енгиллаштириши мумкин.
Нега ҳаммаси тез юз берди? Тошкент ҳавосининг икки йил ичида бирданига ифлосланиши, пойтахтда тарихда кузатилмаган даражада чанг кўтарилиши ҳодисалари аввал прогноз қилинмаганми?
Атмосферада чанг кўтарилиши ёки қурғоқчилик юзага келиши 2000 йиллардан бошланган. Ҳаво ҳарорати кўтарилиши, чанг билан боғлиқ вазиятнинг оғирлашиши, ҳаммасининг сценарийлари ёзилган. Буларни ҳамма билади. Фақат мана шу пайтда, «старт»га етиб келгандан кейингина кўтариляпмиз.
Аслида бу бўйича жуда катта монографиялар ишлаб чиқилган. 2000-2005 йиллардаёқ, 2030-2050 йилларда атмосфера қанақа ҳолатда бўлиши тўғрисида прогнозлар ишлаб чиқилган.
Энди бир неча ўн йиллик экологик вазиятга қараб ҳар бир тармоқ босқичма босқич ишларни ташкил қилиши керак. Яъни барча тармоқлар ўз режаларини иқлим ўзгаришини ҳисобга олган ҳолда, келгуси йиллар прогнозлари асосида белгилаши зарур. Ҳамма тармоқ, хоҳ у соғлиқни сақлаш, энергетика соҳаси бўлсин, хоҳ сув ёки қишлоқ хўжалиги, туризм ва бошқалар бўлсин, биринчи ўринда иқлим ўзгариши омилларини инобатга олиши шарт. Шундагина экологик томондан ижобий томонга ўзгариш мумкин. Агар булар инобатга олинмаса, яхши оқибатларга олиб келмайди.
Изоҳ (0)