Pandemiya davrida butun dunyoda ko‘mirdan foydalanish keskin kamaydi. Ammo bu yil dunyodagi eng “iflos” yoqilg‘iga bo‘lgan talab ortishi kutilmoqda. Bu esa bir necha yillardan beri global isishning oldini olishga qaratilgan harakatlarni yo‘qqa chiqarishi mumkin.
Yil boshidan beri O‘zbekistonda 2 mln tonna ko‘mir ishlab chiqarilgan. Birgina may oyining o‘zida bu ko‘rsatkich 470 ming tonnani tashkil qilgan va bu oshib bormoqda. Aprel oyida 440 ming tonna ko‘mir ishlab chiqarilgandi.
Xalqaro energetika agentligining 28-iyun kuni e’lon qilgan ma’lumotlariga ko‘ra, ko‘mirga bo‘lgan talab 2022-yilda 4,5 foizga oshadi.
Bu hozirda bizning iqlimimiz uchun dahshatli ogohlantirishdir, — deydi agentlik rahbari Fotih Birol.
Olimlarning ta’kidlashicha, 2030-yilga kelib issiqxona gazlari emissiyasini ikki baravar kamaytirish kerak. Bu global isishni cheklash uchun kurashish imkoniyatini beradi. Aks holda vaziyat o‘nglab bo‘lmas ko‘rinishga kelishi mumkin.
150 yil davomida butun dunyo yer ostidan yildan-yilga ko‘proq ko‘mir qazib oldi. Bu birinchi navbatda Yevropa va Shimoliy Amerika, so‘ngra Osiyo va Afrika iqtisodiyotini rivojlantirishga yordam berdi.
Bugungi kunda garchi ko‘mirning ulushi doimiy ravishda qisqarib borayotgan bo‘lsa ham hamon elektr energiyasining eng yirik manbai bo‘lib qolmoqda.
2019-yilda ko‘mir loyihalariga jahon xarajatlari so‘nggi o‘n yillikdagi eng past darajaga tushdi. Bundan tashqari 20 yil ichida ko‘mir bilan ishlaydigan elektr stansiyalari foydalanishga topshirilganidan ko‘ra ko‘proq to‘xtatildi.
Yaqinda o‘tkazilgan tahlillarga ko‘ra, Xitoy, Hindiston va Janubi-Sharqiy Osiyoning ba’zi qismlarida ko‘mir ishlab chiqarish ancha baland, lekin o‘sish ko‘rsatkichlari kamayib bormoqda.
Vyetnam kabi ayrim mamlakatlarda ko‘mir elektr stansiyalari moliyalashtirish muammolariga duch kelmoqda. Hindistondagi ko‘mir zavodlari o‘z quvvatidan ancha past ishlayotgan bo‘lsa, AQSHda zavodlar har qachongidan ham tezroq yopilmoqda.
Bir asrdan oshiq vaqt davomida Yevropa va AQSH dunyodagi ko‘mirning katta qismini iste’mol qildi. Bugungi kunda esa Xitoy va Hindiston ko‘mir iste’molining uchdan ikki qismini tashkil qiladi.
Elektrga bo‘lgan talab ortib borayotganligi sababli odamlar boshqa energiya manbalaridan ham faol foydalana boshladi: yadro, shamol va so‘nggi yillarda ommalashayotgan vodorod.
Ko‘mir yangi energiya manbalari uchun hech qanday to‘siq bo‘lmadi, lekin o‘z o‘rnini ham berib qo‘ygani yo‘q.
Bugungi kunda ko‘mirga qarshi doimiy ravishda norozilik harakatlari bo‘lib turmoqda. Odamlar uning yonishi natijasida kelib chiqadigan havo ifloslanishining halokatli darajasidan norozi.
Shu tariqa, hatto ko‘mirdan foydalanish ko‘payib borayotgan mamlakatlarda ham uning o‘sish sur’ati sekinlashmoqda.
Misol uchun Janubiy Afrikada ko‘p yillik sud jarayonlaridan so‘ng, o‘tgan noyabr oyida Limpopo viloyatida ko‘mir bilan ishlaydigan elektr stansiyasini qurish rejalari bekor qilindi.
Ko‘pgina mamlakatlarda eng tez ko‘mir o‘rnini egallaydigan yoqilg‘i — gaz. Hozirgi vaqtda u butun dunyo bo‘ylab energiyaning to‘rtdan bir qismini ta’minlaydi.
Biroq gazdan chiqadigan metan emissiyasi ham iqlim o‘zgarishini sekinlashtirish bo‘yicha Parij kelishuviga mos kelmaydi.
Global isishning asosiy sababi
Ko‘mir global o‘rtacha haroratning 1 gradusdan ko‘proq oshishiga sabab bo‘ladi. Bu uni global harorat ko‘tarilishining yagona eng katta manbaiga aylantiradi.
Ko‘mir yoqilganda juda ko‘p miqdorda uglerod chiqaradi — dunyodagi umumiy uglerod chiqindilarining taxminan uchdan bir qismi.
Atmosferadagi CO2 ning ko‘payishi inson faoliyati natijasida chiqadigan chiqindilar bilan bog‘liq. Bu emissiyalar 2021-yilda eng yuqori darajaga yetdi. Atmosferaga 36,3 mlrd tonnaga yaqin CO2 chiqarildi — 2020-yilga nisbatan 6 foizga ko‘p.
Ko‘pchilik emissiyalar yonish natijasida hosil bo‘ladi. Misol uchun ko‘mir 2020-yilga nisbatan o‘sishga 40 foiz ko‘proq hissa qo‘shgan.
Issiqxona gazlari quyoshdan issiqlikni ushlab, Yerni izolyatsiya qiladi.
Ko‘mir yoqilg‘isiga qaytishga majbur bo‘lgan Germaniya
Rossiya va Ukraina o‘rtasida urush boshlangandan keyin AQSH va Yevropa Ittifoqi Rossiyaga qarshi sanksiyalar qo‘llashni boshladi.
Buning ortidan Rossiya ham gaz uchun to‘lovlarni faqat rublda qabul qilishini ma’lum qilgan va keyinchalik ta’mirlash ishlari sababli Yevropaga gaz yetkazib berishni kamaytirgan.
Germaniya ko‘mir zavodlarini qayta tiklash orqali Rossiya gazining qisqarishiga javob bermoqda.
Elektr ishlab chiqarishda ko‘proq ko‘mir yoqish uchun huquqiy asosni ta’minlaydigan qonun loyihasi parlamentda ishlab chiqilgan bo‘lib, u 8-iyul kuni yuqori palatadagi muhokamalardan keyin kuchga kirishi kerak.
Millionlab erta o‘limlar
Ayni paytda ko‘mir yoqilg‘isida elektr energiyasi ishlab chiqarishni tugatish 2050-yilgacha havo ifloslanishidan 14,5 mln erta o‘limning oldini oladi va 16,3 trln dollargacha iqtisodiy foyda keltiradi.
Ko‘mirdan foydalanishni qisqartirish — havo sifatini yaxshilash uchun beqiyos imkoniyat beradi.
Xalqaro energetika agentligi (IEA) hisob-kitoblariga ko‘ra, energetika sohasida 2030-yilga borib ko‘mirdan to‘xtovsiz foydalanish 55 foizga kamayishi va 2040-yilga kelib butunlay to‘xtatilishi kerak.
Xalqaro barqaror rivojlanish institutining yangi tadqiqotiga ko‘ra, neft, gaz va ko‘mir qazib olishni 2050-yilga kelib tugatish imkonsiz.
Agar mavjud ko‘mir zavodlaridan foydalanishni cheklash va yangilarini qurishga yo‘l qo‘ymaslik choralari ko‘rilmasa, Osiyodagi ko‘mir zavodlari hozirdan 2050-yilgacha yana 7 million erta o‘limga olib kelishi mumkin.
Osiyo davlatlari 2037-yilga kelib ko‘mir ishlab chiqarishni to‘liq to‘xtatishni rejalashtirgan.
Ifloslangan havo butun dunyo bo‘ylab sog‘liq uchun asoratlarning asosiy omili bo‘lib, har 9 o‘limdan 1 tasi havoning yomonligi sababli bo‘ladi. Zararli havodan 2019-yilda taxminan 6,7 mln o‘lim kuzatilgan.
Ko‘mir bilan ishlaydigan elektr stansiyalari birlamchi zarrachalar, masalan, PM2.5, shuningdek, ikkilamchi zarrachalar hosil qiluvchi oltingugurt dioksidi va azot oksidi kabi ifloslantiruvchi moddalarni chiqarish orqali bu muammoga hissa qo‘shadi.
Ushbu mikrozarralar o‘pka to‘sig‘idan o‘tib, qon tizimiga kirib boradi. Buning ortidan yurak-qon tomir tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi va bevosita nafas olish kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin.
Izoh (0)