Пандемия даврида бутун дунёда кўмирдан фойдаланиш кескин камайди. Аммо бу йил дунёдаги энг «ифлос» ёқилғига бўлган талаб ортиши кутилмоқда. Бу эса бир неча йиллардан бери глобал исишнинг олдини олишга қаратилган ҳаракатларни йўққа чиқариши мумкин.
Йил бошидан бери Ўзбекистонда 2 млн тонна кўмир ишлаб чиқарилган. Биргина май ойининг ўзида бу кўрсаткич 470 минг тоннани ташкил қилган ва бу ошиб бормоқда. Апрель ойида 440 минг тонна кўмир ишлаб чиқарилганди.
Халқаро энергетика агентлигининг 28 июнь куни эълон қилган маълумотларига кўра, кўмирга бўлган талаб 2022 йилда 4,5 фоизга ошади.
Бу ҳозирда бизнинг иқлимимиз учун даҳшатли огоҳлантиришдир, — дейди агентлик раҳбари Фотиҳ Бирол.
Олимларнинг таъкидлашича, 2030 йилга келиб иссиқхона газлари эмиссиясини икки баравар камайтириш керак. Бу глобал исишни чеклаш учун курашиш имкониятини беради. Акс ҳолда вазият ўнглаб бўлмас кўринишга келиши мумкин.
150 йил давомида бутун дунё ер остидан йилдан йилга кўпроқ кўмир қазиб олди. Бу биринчи навбатда Европа ва Шимолий Америка, сўнгра Осиё ва Африка иқтисодиётини ривожлантиришга ёрдам берди.
Бугунги кунда гарчи кўмирнинг улуши доимий равишда қисқариб бораётган бўлса ҳам ҳамон электр энергиясининг энг йирик манбаи бўлиб қолмоқда.
2019 йилда кўмир лойиҳаларига жаҳон харажатлари сўнгги ўн йилликдаги энг паст даражага тушди. Бундан ташқари 20 йил ичида кўмир билан ишлайдиган электр станциялари фойдаланишга топширилганидан кўра кўпроқ тўхтатилди.
Яқинда ўтказилган таҳлилларга кўра, Хитой, Ҳиндистон ва Жануби-Шарқий Осиёнинг баъзи қисмларида кўмир ишлаб чиқариш анча баланд, лекин ўсиш кўрсаткичлари камайиб бормоқда.
Вьетнам каби айрим мамлакатларда кўмир электр станциялари молиялаштириш муаммоларига дуч келмоқда. Ҳиндистондаги кўмир заводлари ўз қувватидан анча паст ишлаётган бўлса, АҚШда заводлар ҳар қачонгидан ҳам тезроқ ёпилмоқда.
Бир асрдан ошиқ вақт давомида Европа ва АҚШ дунёдаги кўмирнинг катта қисмини истеъмол қилди. Бугунги кунда эса Хитой ва Ҳиндистон кўмир истеъмолининг учдан икки қисмини ташкил қилади.
Электрга бўлган талаб ортиб бораётганлиги сабабли одамлар бошқа энергия манбаларидан ҳам фаол фойдалана бошлади: ядро, шамол ва сўнгги йилларда оммалашаётган водород.
Кўмир янги энергия манбалари учун ҳеч қандай тўсиқ бўлмади, лекин ўз ўрнини ҳам бериб қўйгани йўқ.
Бугунги кунда кўмирга қарши доимий равишда норозилик ҳаракатлари бўлиб турмоқда. Одамлар унинг ёниши натижасида келиб чиқадиган ҳаво ифлосланишининг ҳалокатли даражасидан норози.
Шу тариқа, ҳатто кўмирдан фойдаланиш кўпайиб бораётган мамлакатларда ҳам унинг ўсиш суръати секинлашмоқда.
Мисол учун Жанубий Африкада кўп йиллик суд жараёнларидан сўнг, ўтган ноябрь ойида Лимпопо вилоятида кўмир билан ишлайдиган электр станциясини қуриш режалари бекор қилинди.
Кўпгина мамлакатларда энг тез кўмир ўрнини эгаллайдиган ёқилғи — газ. Ҳозирги вақтда у бутун дунё бўйлаб энергиянинг тўртдан бир қисмини таъминлайди.
Бироқ газдан чиқадиган метан эмиссияси ҳам иқлим ўзгаришини секинлаштириш бўйича Париж келишувига мос келмайди.
Глобал исишнинг асосий сабаби
Кўмир глобал ўртача ҳароратнинг 1 градусдан кўпроқ ошишига сабаб бўлади. Бу уни глобал ҳарорат кўтарилишининг ягона энг катта манбаига айлантиради.
Кўмир ёқилганда жуда кўп миқдорда углерод чиқаради — дунёдаги умумий углерод чиқиндиларининг тахминан учдан бир қисми.
Атмосферадаги CO2 нинг кўпайиши инсон фаолияти натижасида чиқадиган чиқиндилар билан боғлиқ. Бу эмиссиялар 2021 йилда энг юқори даражага етди. Атмосферага 36,3 млрд тоннага яқин CO2 чиқарилди — 2020 йилга нисбатан 6 фоизга кўп.
Кўпчилик эмиссиялар ёниш натижасида ҳосил бўлади. Мисол учун кўмир 2020 йилга нисбатан ўсишга 40 фоиз кўпроқ ҳисса қўшган.
Иссиқхона газлари қуёшдан иссиқликни ушлаб, Ерни изоляция қилади.
Кўмир ёқилғисига қайтишга мажбур бўлган Германия
Россия ва Украина ўртасида уруш бошлангандан кейин АҚШ ва Европа Иттифоқи Россияга қарши санкциялар қўллашни бошлади.
Бунинг ортидан Россия ҳам газ учун тўловларни фақат рублда қабул қилишини маълум қилган ва кейинчалик таъмирлаш ишлари сабабли Европага газ етказиб беришни камайтирган.
Германия кўмир заводларини қайта тиклаш орқали Россия газининг қисқаришига жавоб бермоқда.
Электр ишлаб чиқаришда кўпроқ кўмир ёқиш учун ҳуқуқий асосни таъминлайдиган қонун лойиҳаси парламентда ишлаб чиқилган бўлиб, у 8 июль куни юқори палатадаги муҳокамалардан кейин кучга кириши керак.
Миллионлаб эрта ўлимлар
Айни пайтда кўмир ёқилғисида электр энергияси ишлаб чиқаришни тугатиш 2050 йилгача ҳаво ифлосланишидан 14,5 млн эрта ўлимнинг олдини олади ва 16,3 трлн долларгача иқтисодий фойда келтиради.
Кўмирдан фойдаланишни қисқартириш — ҳаво сифатини яхшилаш учун беқиёс имконият беради.
Халқаро энергетика агентлиги (IEA) ҳисоб-китобларига кўра, энергетика соҳасида 2030 йилга бориб кўмирдан тўхтовсиз фойдаланиш 55 фоизга камайиши ва 2040 йилга келиб бутунлай тўхтатилиши керак.
Халқаро барқарор ривожланиш институтининг янги тадқиқотига кўра, нефть, газ ва кўмир қазиб олишни 2050 йилга келиб тугатиш имконсиз.
Агар мавжуд кўмир заводларидан фойдаланишни чеклаш ва янгиларини қуришга йўл қўймаслик чоралари кўрилмаса, Осиёдаги кўмир заводлари ҳозирдан 2050 йилгача яна 7 миллион эрта ўлимга олиб келиши мумкин.
Осиё давлатлари 2037 йилга келиб кўмир ишлаб чиқаришни тўлиқ тўхтатишни режалаштирган.
Ифлосланган ҳаво бутун дунё бўйлаб соғлиқ учун асоратларнинг асосий омили бўлиб, ҳар 9 ўлимдан 1 таси ҳавонинг ёмонлиги сабабли бўлади. Зарарли ҳаводан 2019 йилда тахминан 6,7 млн ўлим кузатилган.
Кўмир билан ишлайдиган электр станциялари бирламчи заррачалар, масалан, ПМ2.5, шунингдек, иккиламчи заррачалар ҳосил қилувчи олтингугурт диоксиди ва азот оксиди каби ифлослантирувчи моддаларни чиқариш орқали бу муаммога ҳисса қўшади.
Ушбу микрозарралар ўпка тўсиғидан ўтиб, қон тизимига кириб боради. Бунинг ортидан юрак-қон томир тизимига салбий таъсир кўрсатиши ва бевосита нафас олиш касалликларини келтириб чиқариши мумкин.
Изоҳ (0)