1980-yillardan beri global harorat oshishi bilan cho‘l iqlimi Markaziy Osiyoning ayrim qismlarida shimolga 100 kilometrgacha tarqaldi. Bu haqda Global Circulate xabar berdi.
So‘nggi 35 yil ichida Xitoy, O‘zbekiston va Qirg‘izistonning bir qismini o‘z ichiga olgan butun Markaziy Osiyoda havo harorati ko‘tarilgan. Xuddi shu davrda tog‘li hududlar issiqroq va namroq bo‘ldi — bu ba’zi yirik muzliklarning erishini tezlashtirishi mumkin.
Bunday o‘zgarishlar ekotizimlarga tahdid soladi, — deydi Stenforddagi Karnegi ilmiy institutining Global ekologiya bo‘limi ekologi Jeffri Dyuks.
Quruqroq va issiqroq
Markaziy Osiyoning 60 foizdan ortiq hududi quruq iqlimga ega, yog‘ingarchilik kam. O‘simliklar va boshqa organizmlar uchun suv kam bo‘lganligi sababli, mintaqaning ko‘p qismi haroratning ko‘tarilishiga moyil bo‘lib, bu tuproqdagi suvning bug‘lanishini kuchaytiradi va qurg‘oqchilik xavfini oshiradi.
Ilgari iqlim o‘zgarishi bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar Markaziy Osiyoning katta qismlarida harorat va yog‘ingarchilikning o‘rtacha o‘zgarishi haqida xabar bergan edi, biroq bu aholi uchun cheklangan mahalliy ma’lumotni taqdim etdi, — deydi Nebraska-Linkoln universitetining Yer va iqlim olimiQi Xu.
Xitoyning Lanchjou universitetidan Xu va iqlim olimi Zixan Xan 1960-2020 yillardagi havo harorati va yog‘ingarchilik ma’lumotlaridan foydalanib, Markaziy Osiyoni 11 iqlim tipiga bo‘ldi.
Ularning aniqlashicha, 1980-yillarning oxiridan boshlab cho‘l iqlimi deb tasniflangan hudud sharqqa qarab kengayib, shimoliy O‘zbekiston va Qirg‘izistonda, janubiy Qozog‘iston va Xitoyning shimoli-g‘arbiy qismidagi Jung‘or havzasi atrofida shimolga qarab 100 kilometrga tarqalgan.
Xuning ta’kidlashicha, bu sezilarli kengayish qo‘shni iqlim zonalariga domino ta’sirini o‘tkazgan, ular ham qurigan. Ba’zi hududlarda yillik o‘rtacha harorat 1990—2020-yillar oralig‘ida 1960-1979-yillardagiga qaraganda kamida 5°C yuqori bo‘lgan, yoz quruqroq bo‘lib, yog‘ingarchilik asosan qishda bo‘lgan.
Vaqt o‘tishi bilan haroratning ko‘tarilishi va yog‘ingarchilikning kamayishi o‘simliklar jamoalarida issiqroq va quruqroq sharoitlarga moslashgan turlar hukmron bo‘lishiga olib keladi, — deydi Dyuks.
Issiqroq va namroq
Jamoa tog‘li hududlarda boshqacha vaziyatni qayd etgan. Xitoyning shimoli-g‘arbiy qismidagi Tyan-Shan mintaqasida haroratning oshishi qor emas, balki yomg‘ir shaklida yog‘adigan yog‘ingarchilik miqdorining ortishi bilan kuzatildi.
Yuqori haroratlar va yog‘ingarchilikning ko‘payishi baland balandliklarda muzning erishiga yordam beradi, bu esa bu diapazondagi muzliklarning misli ko‘rilmagan qisqarish tezligini tushuntirishi mumkin.
Qor yog‘ishining kamayishi bilan Markaziy Osiyodagi muzliklar yo‘qolgan muzni to‘ldira olmaydi, ya’ni kelajakda odamlar va ekinlarga kamroq erigan suv oqadi, — deydi Buyuk Britaniyaning Oksford universiteti geografi Troy Sternberg.
Global muammo
Cho‘llanish Markaziy Osiyo va dunyoning boshqa mintaqalarida muammo hisoblanadi. Ammo cho‘llar kengayib borayotgani haqida aniq xulosaga kelish uchun tadqiqotchilar faqat iqlim tasnifiga tayanmasdan, chang bo‘ronlari va issiqlik to‘lqinlari kabi ko‘rsatkichlarga qarashlari kerak.
Mutaxassislarga ko‘ra, cho‘llanishga konchilik va qishloq xo‘jaligi kabi inson faoliyati ham hissa qo‘shadi. Shuning uchun Markaziy Osiyo hukumatlari barqaror dehqonchilik va urbanizatsiyaga e’tibor qaratishi kerak.
Avvalroq butun dunyo ko‘mirdan voz kechayotgan bir paytda, O‘zbekiston uni ishlab chiqarishni oshirayotgani haqida xabar berilgandi.
Izoh (0)