Sovet ittifoqining so‘nggi yillarida orbitaga chiqargan muhim fazoviy rasadxonalaridan biri – “Granat” kosmik apparati bundan roppa rosa 31 yil oldin, 1989-yilning 1-dekabr sanasida Boyqo‘ng‘ir kosmodromidan parvozga chiqarilgan edi. “Daryo” sana munosabati ushbu orbital rasadxona haqidagi qiziq ma’lumotlarni taqdim etadi.
“Granat” orbital rasadxonasi Yerning uzoq apogeyli olis orbital nuqtalarida ishlaydigan avtomatik kosmik ilmiy-tadqiqot uskunalari to‘plamidan iborat apparat bo‘lib, Sobiq Ittifoq tomonidan koinotga uchirilgan shu turdagi apparatlarning ikkinchisi edi. U galaktikamizning o‘zidagi va undan tashqaridagi kosmik nurlar manbalarini elektromagnit nurlanishlar diapazonining rentgen nurlari va gamma nurlar diapazonlarida tadqiq qilishga mo‘ljallangan o‘ziga xos avtomat astrofizik laboratoriya bo‘lgan desak, yanglishmaymiz.
Apparat rentgen nurlari va gamma nurlar manbayi bo‘lgan ixcham va yirik kosmik manbalarni mufassal tadqiq qilish bilan shug‘ullangan va 2 keV dan 100 keV gacha bo‘lgan keng nurlanishlar diapazonida ishlay olgan. U galaktika to‘dalaridagi issiqlik plazmasining haroratini aniqlash, rentgen pulsarlari, qora tuynuklar atrofidagi akkeratsion disklar va boshqalarni o‘rganish maqsadlarini qamrab olgan. Asosan issiqlikdan boshqa turdagi nurlanish mexanizmiga ega bo‘lgan manbalarni tadqiq qilish bilan shug‘ullangan edi.
“Granat” start vaqtida to‘rt tonna tosh bosgan bo‘lib, shundan 2,3 tonnasi foydali yuk, ya’ni ilmiy uskunalardan iborat edi. U o‘z orbitasidagi eng olis nuqtasida (apogeyda) Yerdan qariyb 200 ming km masofaga olislashib, eng yaqin kelgan paytida (perigeyda) oraliq 2 000 km gacha qisqardi. Apparat Yer atrofini aylanib chiqishi uchun to‘rt kun ketdi va shundan uch kunida astrofizik tadqiqotlar olib borish mumkin bo‘ldi.
Ta’kidlash joizki, “Granat” birgina Sovet Ittifoqiga tegishli emas edi. Uning loyihasida va moddiy ta’minotida Bolgariya, Daniya va Fransiya ham hissa qo‘shdi. “Granat” bortiga o‘rnatilgan SIGMA teleskopi va PHEBUS detektorlari fransuz mutaxassislarining ishlanmasi bo‘lgan bo‘lsa, daniyaliklar taqdim qilgan WATCH nomli to‘liq osmon monitori bir lahzaning o‘zida osmonning 75 foizi qismini 6-180 kEV diapazonda kuzatish imkonini berdi. Shuningdek, “Granat” bortida Konus-B va ART-C spektrometri hamda ART-P teleskopi o‘rnatilgan edi. Bolgariyaning hissasi “Podsolnux” nomli optik detektorlar sifatida namoyon bo‘ldi. Lekin ushbu uskuna texnik nuqsoni sababli, “Granat”ning butun ish faoliyati davomida deyarli ishlamadi.
“Granat” koinotda jami to‘qqiz yil faoliyat ko‘rsatdi. U uchirilganidan ikki yil o‘tib ittifoq parchalanib ketgani sababli, 1990-yillar boshiga kelib stansiya ishini moliyalashtirish o‘lda-jo‘lda qolib ketdi. Uning trayektoriyasini boshqarish va manyovrlarni bajarish ishlari Qrimdagi Yevpatoriya rasadxonasidan olib borildi. Ukraina mustaqil bo‘lgach, ushbu loyihada to‘g‘ridan to‘g‘ri ishtiroki yo‘qligi sababli, rasadxonaga deyarli e’tibor qaratmadi. Iqtisodiy tanazzul iskanjasida qolgan Rossiya kosmik sanoati ham “Granat”ni yetarlicha qo‘llab-quvvatlamay qo‘ydi. Shu bois, to‘qsoninchi yillarining birinchi yarmida uning faoliyatini moliyalashtirish asosan Fransiyaning zimmasida bo‘ldi.
Shu singari tashkiliy va ayrim mayda texnik muammolariga qaramay, “Granat” loyihasini 90-yillarning eng muvaffaqiyatli kosmik loyihalaridan biri deyish mumkin. Uning 1990-yilda taqdim etgan eng dastlabki ma’lumotlariyoq ilm-fan olamida sensatsiya ko‘tardi. O‘shanda galaktikaning qoq markazi deb hisoblangan nuqta aslida yanglish bo‘lgani, galaktika markazidagi kuchli nurlanishlar manbayi bizga ko‘rinadigan dinamik markaz nuqtasidan nariroqda joylashgani aniqlangan edi.
Bundan tashqari, “Granat” yigirmaga yaqin yangi rentgen nurlanishlari manbalarini kashf qildi, bir necha neytron yulduzlar va qora tuynuklarni ochdi hamda 250 dan ziyod kosmik gamma-chaqnashlarini qayd qildi. Umuman olganda, ushbu loyiha osmon sferasining 80 foizga yaqin qismidagi barcha gamma va rentgen nurlari manbalarini aniqlab berdi. “Granat” loyihasi taqdim qilgan ma’lumotlar asosida olimlar 200 dan ziyod katta ilmiy ishlarni yoqlashgan hamda hozirgi kundagi nufuzli indeksatsiyali ilmiy nashrlarda “Granat”dan olingan ma’lumotlarga jami besh mingga yaqin havola keltirildi.
Loyiha ustida ishlagan mutaxassislardan birining keyinchalik tan olishicha, muhandislar “Granat”ni uchirishganda uni uzog‘i bilan sakkiz oy ishlashini hisob-kitob qilgan ekan. Chunki vaqtdan yutish va dasturni moliyaviy jihatdan arzonlashtirish uchun u asosan qo‘l ostida mavjud bo‘lgan zaxiradagi butlovchi ehtiyot qismlardan yig‘ilgan (ya’ni ko‘plab uskunalar uning uchun maxsus loyihalanmagan va buyurtma qilinmagan).
Ehtiyot qismlarning aksariyati 1983–1984 yillarda boshqa bir kosmik loyiha – VEGA dasturi uchun ishlab chiqarilgan bo‘lib, hatto 80-yillar oxiri uchun ham ma’nan eskirgan edi. Shunga qaramay, apparat kutilganidan 5–6 barobar ko‘p ishlagani mutaxassislarning puxta ishlaganidan dalolat deb qaraladi. U haqiqatan ham sakkiz oy emas, balki umumiy hisobda 108 oy ishlab berdi va shundan 58 oyi to‘liq shtat rejimida ilmiy tadqiqotlar uchun sarflandi. Orbital rasadxonaning samaradorligi 70 foizdan ortgan deb hisoblanadi.
Shu tariqa, deyarli ikkilamchi detallardan yig‘ilgan “Granat” orbital rasadxonasi to‘qqiz yil mobaynida barqaror ishlab berdi va katta ilmiy kashfiyotlarga xizmat qildi. Undan eng oxirgi xabar 1998-yilning 27-noyabrida qabul qilingan edi va 1999-yilning 25-may sanasida apparat Yerga qulay boshladi hamda sayyoramiz atmosferasining yuqori qatlamlariga kirib kelib, yonib yo‘q bo‘lib ketdi.
Muzaffar Qosimov tayyorladi.
Izoh (0)