Совет иттифоқининг сўнгги йилларида орбитага чиқарган муҳим фазовий расадхоналаридан бири – «Гранат» космик аппарати бундан роппа роса 31 йил олдин, 1989 йилнинг 1 декабрь санасида Бойқўнғир космодромидан парвозга чиқарилган эди. «Дарё» сана муносабати ушбу орбитал расадхона ҳақидаги қизиқ маълумотларни тақдим этади.
«Гранат» орбитал расадхонаси Ернинг узоқ апогейли олис орбитал нуқталарида ишлайдиган автоматик космик илмий-тадқиқот ускуналари тўпламидан иборат аппарат бўлиб, Собиқ Иттифоқ томонидан коинотга учирилган шу турдаги аппаратларнинг иккинчиси эди. У галактикамизнинг ўзидаги ва ундан ташқаридаги космик нурлар манбаларини электромагнит нурланишлар диапазонининг рентген нурлари ва гамма нурлар диапазонларида тадқиқ қилишга мўлжалланган ўзига хос автомат астрофизик лаборатория бўлган десак, янглишмаймиз.
Аппарат рентген нурлари ва гамма нурлар манбайи бўлган ихчам ва йирик космик манбаларни муфассал тадқиқ қилиш билан шуғулланган ва 2 кеВ дан 100 кеВ гача бўлган кенг нурланишлар диапазонида ишлай олган. У галактика тўдаларидаги иссиқлик плазмасининг ҳароратини аниқлаш, рентген пулсарлари, қора туйнуклар атрофидаги аккерацион дисклар ва бошқаларни ўрганиш мақсадларини қамраб олган. Асосан иссиқликдан бошқа турдаги нурланиш механизмига эга бўлган манбаларни тадқиқ қилиш билан шуғулланган эди.
«Гранат» старт вақтида тўрт тонна тош босган бўлиб, шундан 2,3 тоннаси фойдали юк, яъни илмий ускуналардан иборат эди. У ўз орбитасидаги энг олис нуқтасида (апогейда) Ердан қарийб 200 минг км масофага олислашиб, энг яқин келган пайтида (перигейда) оралиқ 2 000 км гача қисқарди. Аппарат Ер атрофини айланиб чиқиши учун тўрт кун кетди ва шундан уч кунида астрофизик тадқиқотлар олиб бориш мумкин бўлди.
Таъкидлаш жоизки, «Гранат» биргина Совет Иттифоқига тегишли эмас эди. Унинг лойиҳасида ва моддий таъминотида Болгария, Дания ва Франция ҳам ҳисса қўшди. «Гранат» бортига ўрнатилган SIGMA телескопи ва PHEBUS детекторлари француз мутахассисларининг ишланмаси бўлган бўлса, данияликлар тақдим қилган WATCH номли тўлиқ осмон монитори бир лаҳзанинг ўзида осмоннинг 75 фоизи қисмини 6-180 кЕВ диапазонда кузатиш имконини берди. Шунингдек, «Гранат» бортида Конус-Б ва АРТ-S спектрометри ҳамда АРТ-P телескопи ўрнатилган эди. Болгариянинг ҳиссаси «Подсолнух» номли оптик детекторлар сифатида намоён бўлди. Лекин ушбу ускуна техник нуқсони сабабли, «Гранат»нинг бутун иш фаолияти давомида деярли ишламади.
«Гранат» коинотда жами тўққиз йил фаолият кўрсатди. У учирилганидан икки йил ўтиб иттифоқ парчаланиб кетгани сабабли, 1990 йиллар бошига келиб станция ишини молиялаштириш ўлда-жўлда қолиб кетди. Унинг траекториясини бошқариш ва манёврларни бажариш ишлари Қримдаги Евпатория расадхонасидан олиб борилди. Украина мустақил бўлгач, ушбу лойиҳада тўғридан-тўғри иштироки йўқлиги сабабли, расадхонага деярли эътибор қаратмади. Иқтисодий таназзул исканжасида қолган Россия космик саноати ҳам «Гранат»ни етарлича қўллаб-қувватламай қўйди. Шу боис, тўқсонинчи йилларининг биринчи ярмида унинг фаолиятини молиялаштириш асосан Франциянинг зиммасида бўлди.
Шу сингари ташкилий ва айрим майда техник муаммоларига қарамай, «Гранат» лойиҳасини 90 йилларнинг энг муваффақиятли космик лойиҳаларидан бири дейиш мумкин. Унинг 1990 йилда тақдим этган энг дастлабки маълумотлариёқ илм-фан оламида сенсация кўтарди. Ўшанда галактиканинг қоқ маркази деб ҳисобланган нуқта аслида янглиш бўлгани, галактика марказидаги кучли нурланишлар манбайи бизга кўринадиган динамик марказ нуқтасидан нарироқда жойлашгани аниқланган эди.
Бундан ташқари, «Гранат» йигирмага яқин янги рентген нурланишлари манбаларини кашф қилди, бир неча нейтрон юлдузлар ва қора туйнукларни очди ҳамда 250 дан зиёд космик гамма-чақнашларини қайд қилди. Умуман олганда, ушбу лойиҳа осмон сферасининг 80 фоизга яқин қисмидаги барча гамма ва рентген нурлари манбаларини аниқлаб берди. «Гранат» лойиҳаси тақдим қилган маълумотлар асосида олимлар 200 дан зиёд катта илмий ишларни ёқлашган ҳамда ҳозирги кундаги нуфузли индексацияли илмий нашрларда «Гранат»дан олинган маълумотларга жами беш мингга яқин ҳавола келтирилди.
Лойиҳа устида ишлаган мутахассислардан бирининг кейинчалик тан олишича, муҳандислар «Гранат»ни учиришганда уни узоғи билан саккиз ой ишлашини ҳисоб-китоб қилган экан. Чунки вақтдан ютиш ва дастурни молиявий жиҳатдан арзонлаштириш учун у асосан қўл остида мавжуд бўлган захирадаги бутловчи эҳтиёт қисмлардан йиғилган (яъни кўплаб ускуналар унинг учун махсус лойиҳаланмаган ва буюртма қилинмаган).
Эҳтиёт қисмларнинг аксарияти 1983–1984 йилларда бошқа бир космик лойиҳа – ВЕГА дастури учун ишлаб чиқарилган бўлиб, ҳатто 80 йиллар охири учун ҳам маънан эскирган эди. Шунга қарамай, аппарат кутилганидан 5–6 баробар кўп ишлагани мутахассисларнинг пухта ишлаганидан далолат деб қаралади. У ҳақиқатан ҳам саккиз ой эмас, балки умумий ҳисобда 108 ой ишлаб берди ва шундан 58 ойи тўлиқ штат режимида илмий тадқиқотлар учун сарфланди. Орбитал расадхонанинг самарадорлиги 70 фоиздан ортган деб ҳисобланади.
Шу тариқа, деярли иккиламчи деталлардан йиғилган «Гранат» орбитал расадхонаси тўққиз йил мобайнида барқарор ишлаб берди ва катта илмий кашфиётларга хизмат қилди. Ундан энг охирги хабар 1998 йилнинг 27 ноябрида қабул қилинган эди ва 1999 йилнинг 25 май санасида аппарат Ерга қулай бошлади ҳамда сайёрамиз атмосферасининг юқори қатламларига кириб келиб, ёниб йўқ бўлиб кетди.
Музаффар Қосимов тайёрлади.
Изоҳ (0)