Andijon shahri markazidagi Buvasa’din, Taxtako‘prik, Guliston, Birlashgan hamda Maorif mahalla fuqarolar yig‘inlari o‘rtasidan tarixiy bir ariq oqib o‘tadi. Uning nomi Xo‘tanariqdir. Ilgari cho‘milishga, ichishga yaroqli bo‘lgan suvning o‘rniga bugun axlat uyumlari-yu chiqindilar oqayotganligi juda achinarlidir.
— Bolaligimizda ariqqa nonni tiqib, oqizib yer edik, — deydi Maorif mahallasida yashovchi Ne’matjon Hakimov. — Chunki suv toza, odamlar iflos qilish gunoh ekanini bilishardi. Bugun oldida turib bo‘lmaydi. Yonidan o‘tsangiz, qo‘lansa hid taralayotganidan dimog‘ingiz bo‘g‘iladi.
Mahalla faollarining aytishicha, bundan 15 yil avval Rossiyaning sobiq prezidenti Boris Yelsinning yuragini operatsiya qilgan malakali shifokor-olim, Rinat Akchurin Andijonga kelganida Xo‘tanariqni ko‘rib, afsus bilan “bolaligimizda shu ariqda cho‘milib, rohatlanardik, suvini ichardik, essiz...” deya o‘kinch bilan afsuslangan ekan.
— Ariqni tozalash, ilgarigi holatini tiklash maqsadida uchramagan tashkilotimiz, bormagan joyimiz qolmadi, — dedi mahalla faollaridan bo‘lgan Adhamjon Xoliqov. — Viloyat sanitariya epidemiologiya nazorati markaziga qilgan murojaatlarimizga “bu bizning vazifamizga kirmaydi” degan javob oldik. Afsuslanarlisi ayrim mutasaddilar “aralashmang, sizning ham shoxingizni sindirishadi” degan do‘qlarni ham qilishdi. Nahotki tarixiy ariq shunday ahvolda qolib ketsa.
Bu tanganing birinchi tomoni, ikkinchi tomonida aholi. Ariqqa tashlanayotgan axlatlarni ko‘rib dilingiz xira tortadi. Hatto har bir xonadon chiqindisi (yuvindi, hammom va boshqa suvlar)ni shu ariqqa oqizganiga guvoh bo‘lasiz.
Masala yuzasidan Norin-Qoradaryo irrigatsiya tizimlari havzasi boshqarmasi boshlig‘i Xushnudbek Hamidov bilan telefon orqali suhbatlashganimizda u ariqlarni tozalash “Andijonsoy” irrigatsiya tizimlari boshqarmasi zimmasida ekanligini aytdi. “Andijonsoy” ITB Norin-Qoradaryo ITHBga qarashli ekanligini hisobga oladigan bo‘lsak, yuqori turuvchi organ masalaga bee’tibor bo‘lib, o‘zidan soqit qilishga urinayotganligini anglashimiz mumkin. Vaholanki, ariqni tozalash va kavlash uchun zaruriy barcha mexanizmlar boshqarma balansida ekan.
Ismi sir qolishni istagan keksa otaxonning aytishicha, Xo‘tanariq “Boburnoma”da zikr etilgan 9 tarnov suvning biri hisoblanar ekan.
— Ajdodlarimizning aytishicha, o‘rta asrlarda bu ariq nisbatan kichikroq, nomi ham boshqa bo‘lgan ekan, — deydi u. – Ma’lumotlarga ko‘ra, Xitoydagi qudratli Sin imperiyasi XVIII asrda Sharqiy Turkistonni bosib olgach, uyg‘ur muhojirlarining bir qismi Farg‘ona vodiysiga, jumladan, Andijonga ham ko‘chirib keltirilgan ekan.
Qo‘qon xoni Madalixon esa 70 ming uyg‘ur oilasini ko‘chirib keltirib Shahrixon va Andijonga joylashtirgan. Shundan so‘ng yangi uyg‘ur qishloqlarini oqin suv bilan ta’minlash maqsadida Bobur zamonasidagi kichik ariq qayta qazilib, kengaytirilgan va uzaytirilgan, bosh to‘g‘oniyu qoriga — “Burhonshayx” arig‘i oldiga jildirilgan, etagi esa shahar g‘arbiga chiqarilib hozirgi aeroport tomongacha yetkazilgan. Hashar yo‘li bilan ariq qazishda asosan uyg‘ur muhojirlari ishlagani sababli uning nomi ham Xo‘tanariq bo‘lib ketgan, deyishadi.
Ushbu ariq o‘tgan XIX asr oxiri va XX asr boshlarida ham shahar mahallalarini, sharq va g‘arbdagi katta-katta dehqonchilik yerlarini suv bilan ta’minlashda muhim rol o‘ynagan. Sho‘ro hokimiyati yillari, ayniqsa qishloq xo‘jaligini jamoatlashtirish davrida shahar g‘arbida tashkil topgan o‘nlab yangi xo‘jalik jamoalari — kolxoz yerlarini sug‘organ. Ariq hajmi hozirgacha deyarli saqlangan. Faqat “Obi hayot” kanali qurilgach, ariq faoliyatida o‘zgarish yuz bergan: etakdagi yerlar “Obi hayot”dan sug‘orilib, uning qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati pasaygan. Shuning uchun keyingi yillarda ariq chopilmay va ta’mir qilinmay qarovsiz qolmoqda.
Ushbu masala yuzasidan yuqoridagi idora hamda Andijon viloyat, shahar sanitariya-epidemiologiya nazorati markazlari, obodonlashtirish, ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish boshqarmalari, “Mahalla” jamg‘armasi shahar bo‘limi mutasaddilarini hushyorlikka chaqiramiz. Bu borada mas’uliyatni unutmasalar turli kasalliklarning kelib chiqishining oldini olgan bo‘lamiz.
Biz bu mavzuga yana qaytamiz...
Umidjon Mamarasulov
Izoh (0)