Андижон шаҳри марказидаги Бувасаъдин, Тахтакўприк, Гулистон, Бирлашган ҳамда Маориф маҳалла фуқаролар йиғинлари ўртасидан тарихий бир ариқ оқиб ўтади. Унинг номи Хўтанариқдир. Илгари чўмилишга, ичишга яроқли бўлган сувнинг ўрнига бугун ахлат уюмлари-ю чиқиндилар оқаётганлиги жуда ачинарлидир.
— Болалигимизда ариққа нонни тиқиб, оқизиб ер эдик, — дейди Маориф маҳалласида яшовчи Неъматжон Ҳакимов. — Чунки сув тоза, одамлар ифлос қилиш гуноҳ эканини билишарди. Бугун олдида туриб бўлмайди. Ёнидан ўтсангиз, қўланса ҳид таралаётганидан димоғингиз бўғилади.
Маҳалла фаолларининг айтишича, бундан 15 йил аввал Россиянинг собиқ президенти Борис Елсиннинг юрагини операция қилган малакали шифокор-олим, Ринат Акчурин Андижонга келганида Хўтанариқни кўриб, афсус билан «болалигимизда шу ариқда чўмилиб, роҳатланардик, сувини ичардик, эссиз...» дея ўкинч билан афсусланган экан.
— Ариқни тозалаш, илгариги ҳолатини тиклаш мақсадида учрамаган ташкилотимиз, бормаган жойимиз қолмади, — деди маҳалла фаолларидан бўлган Адҳамжон Холиқов. — Вилоят санитария эпидемиология назорати марказига қилган мурожаатларимизга «бу бизнинг вазифамизга кирмайди» деган жавоб олдик. Афсусланарлиси айрим мутасаддилар «аралашманг, сизнинг ҳам шохингизни синдиришади» деган дўқларни ҳам қилишди. Наҳотки тарихий ариқ шундай аҳволда қолиб кетса.
Бу танганинг биринчи томони, иккинчи томонида аҳоли. Ариққа ташланаётган ахлатларни кўриб дилингиз хира тортади. Ҳатто ҳар бир хонадон чиқиндиси (ювинди, ҳаммом ва бошқа сувлар)ни шу ариққа оқизганига гувоҳ бўласиз.
Масала юзасидан Норин-Қорадарё ирригация тизимлари ҳавзаси бошқармаси бошлиғи Хушнудбек Ҳамидов билан телефон орқали суҳбатлашганимизда у ариқларни тозалаш «Андижонсой» ирригация тизимлари бошқармаси зиммасида эканлигини айтди. «Андижонсой» ITБ Норин-Қорадарё ITҲБга қарашли эканлигини ҳисобга оладиган бўлсак, юқори турувчи орган масалага бееътибор бўлиб, ўзидан соқит қилишга уринаётганлигини англашимиз мумкин. Ваҳоланки, ариқни тозалаш ва кавлаш учун зарурий барча механизмлар бошқарма балансида экан.
Исми сир қолишни истаган кекса отахоннинг айтишича, Хўтанариқ «Бобурнома»да зикр этилган 9 тарнов сувнинг бири ҳисобланар экан.
— Аждодларимизнинг айтишича, ўрта асрларда бу ариқ нисбатан кичикроқ, номи ҳам бошқа бўлган экан, — дейди у. – Маълумотларга кўра, Хитойдаги қудратли Син империяси XVIII асрда Шарқий Туркистонни босиб олгач, уйғур муҳожирларининг бир қисми Фарғона водийсига, жумладан, Андижонга ҳам кўчириб келтирилган экан.
Қўқон хони Мадалихон эса 70 минг уйғур оиласини кўчириб келтириб Шаҳрихон ва Андижонга жойлаштирган. Шундан сўнг янги уйғур қишлоқларини оқин сув билан таъминлаш мақсадида Бобур замонасидаги кичик ариқ қайта қазилиб, кенгайтирилган ва узайтирилган, бош тўғонию қорига — «Бурҳоншайх» ариғи олдига жилдирилган, этаги эса шаҳар ғарбига чиқарилиб ҳозирги аэропорт томонгача етказилган. Ҳашар йўли билан ариқ қазишда асосан уйғур муҳожирлари ишлагани сабабли унинг номи ҳам Хўтанариқ бўлиб кетган, дейишади.
Ушбу ариқ ўтган XIX аср охири ва ХХ аср бошларида ҳам шаҳар маҳаллаларини, шарқ ва ғарбдаги катта-катта деҳқончилик ерларини сув билан таъминлашда муҳим рол ўйнаган. Шўро ҳокимияти йиллари, айниқса қишлоқ хўжалигини жамоатлаштириш даврида шаҳар ғарбида ташкил топган ўнлаб янги хўжалик жамоалари — колхоз ерларини суғорган. Ариқ ҳажми ҳозиргача деярли сақланган. Фақат «Оби ҳаёт» канали қурилгач, ариқ фаолиятида ўзгариш юз берган: этакдаги ерлар «Оби ҳаёт»дан суғорилиб, унинг қишлоқ хўжалигидаги аҳамияти пасайган. Шунинг учун кейинги йилларда ариқ чопилмай ва таъмир қилинмай қаровсиз қолмоқда.
Ушбу масала юзасидан юқоридаги идора ҳамда Андижон вилоят, шаҳар санитария-эпидемиология назорати марказлари, ободонлаштириш, экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бошқармалари, «Маҳалла» жамғармаси шаҳар бўлими мутасаддиларини ҳушёрликка чақирамиз. Бу борада масъулиятни унутмасалар турли касалликларнинг келиб чиқишининг олдини олган бўламиз.
Биз бу мавзуга яна қайтамиз...
Умиджон Мамарасулов
Изоҳ (0)