Мутахассислар ўқувчилар сумкасининг умумий оғирлиги бола вазнининг 10-15 фоизидан ошмаслиги кераклигини таъкидлайди. Бу меъёр кичик ёшдаги ўқувчилар учун тахминан 1,5-2 килограмм, ўрта синфдаги болалар учун 3-4 килограммга тенг.
Бироқ Ўзбекистондаги мактаб ўқувчиларининг сумкаси йилдан йилга оғирлашиши ота-оналарнинг жиддий эътирозларига сабаб бўлмоқда. Ўқувчилар ёшига номутаносиб равишда мактабда оғир сумкаларни кўтариб юришга мажбур бўлмоқда. “Дарё” сумкаларнинг меъёрдан оғир бўлиши келтириб чиқариши мумкин бўлган муаммолар ва уларни бартараф этиш чоралари хусусидаги маълумотларни жамлади.
Сумка бола вазнининг 10-15 фоизидан оғир бўлмаслиги шарт!
Мутахассислар сумка оғирлиги тана вазнининг 10, ошиб борса 15 фоизини ташкил қилиши кераклигини таъкидлайди. Бироқ “Дарё” мухбири билан суҳбатлашган ота-оналар фарзандларининг сумкалари белгиланган меъёрдан анча оғир эканидан шикоят қилади. Уларга кўра, янги дарсликлар аввалгиларидан кўра анча оғир. Бу эса болаларда елка, бўйин оғриқлари, қомат бузилишига сабаб бўлмоқда.
“Янгиланган дарсликларнинг вазни ҳам енгил бўлиши, бу болалар сумкаларининг меъёрдан оғирлиги билан боғлиқ муаммога ҳам чек қўйиши айтилганди. Лекин амалда бундай бўлиб чиқмади. Дарсликлар билан бир қаторда машқ дафтарлари ҳам бор. Улар ҳам қалингина. Эришганимиз эски дарслик ўрнига иккита қўлланма бўлди. Бу эса фарзандларимизнинг сумкалари янада оғирлашишига олиб келди.
3-синфда ўқийдиган ўғлимнинг сумкасини кўтаришга баъзан ўзим ҳам қийналаман. Зил-замбил. Чунки дарслик ва машқ дафтарларидан ташқари бошқа ўқув қуроллари ҳам бор. Ҳар бир фан учун тутиладиган дафтарлар бор. Айрим фанлардан бир нечталаб дафтар тутилади. Бунинг натижасида сумкаларнинг умумий оғирлиги янада ошади. Ўсадиган ёшдаги бола учун бундай оғир юк шафқатсизлик-ку. Шу боис болаларни мактабга олиб бориб-келишда сумкаларни ўзимиз кўтариб юришга тўғри келяпти”, дейди “Дарё” билан суҳбатлашган оталардан бири.
Ўзбекистонда болалар 7 ёшда мактабга чиқишади ва бу пайтда уларнинг ўртача тана вазни 23 килони ташкил қилади. Демак, улар учун ўртача 2,3 килоли сумка кўтариш меъёр ҳисобланади. 10 ёшли бола (4-синф ўқувчиси) эса ўртача 32 кг бўлади. Унинг сумкаси эса 3,2 кг атрофида бўлиши керак.
Мақолани тайёрлаш жараёнида кўплаб ота-оналарнинг фикрлари билан қизиқдик. Улардан бири 11 ёшли фарзандининг оғирлиги 33 кг экани, сумкаси эса 7 килога яқинлашишини маълум қилди. Бошқа бир ота-она иккинчи синфда ўқийдиган саккиз яшар боласининг сумкаси 4,5 килодан ортиқлигини айтди. Ҳисоб-китобларимиз бошланғич синф ўқувчларининг сумкаси ўртача 3-5 кг, ўрта синф ўқувчилариники эса 5-7 килограмни ташкил этаётганини кўрсатди.
Ўзбекистонда Санитария қоидалари ва меъёрларига кўра (0341-16-сон, 2017 йил) ўқувчиларнинг кунлик дарслик ва машқ дафтарининг умумий оғирлиги:
- 1—2-синфларда 1,5 кг,
- 3—4-синфларда 2 кг,
- 5—6-синфларда 2,5 кг,
- 7—8-синфларда 3,5 кг,
- 9—синфларда 4 килодан ошиб кетмаслиги белгиланган.
“Таълим муассасалари учун матбаа маҳсулотлари хавфсизлиги талабларини белгилашнинг техник регламентини тасдиқлаш тўғрисида”ги ҳукумат қарорига биноан дарсликлар учун нашр вазни қуйидагича белгиланган:
- 1–4-синфлар учун 300 (± 10 фоиз) г;
- 5–6-синфлар учун 400 (± 10 фоиз) г;
- 7–9-синфлар учун 500 (± 10 фоиз) г;
- 10–11-синфлар ҳамда умумий ўрта ва ўрта махсус ҳамда профессионал таълим учун 600 (± 10 фоиз) граммдан ошмаслиги керак.
Келинг, 5-синф ўқувчисининг дарс жадвалини кузатамиз. Бу синфдаги болалар кунига ўртача 5 соат дарс тинглайди. Улар олиб келадиган китобларнинг ўзи 2 кг оғирликка эга. Баъзи дарсликларнинг ишчи дафтарлари бор (математика, чет тили). Бу дарслар учун алоҳида дафтар олиб юриш керак, кундалик ҳам бор. Сув идиши, ўқув қуроллари ва сумканинг оғирлиги билан қўшиб ҳисоблаганда, умумий оғирлик 4-5 килога етади.
Сумкалар меъёридан оғир бўлишининг зарарлари
Болаларнинг оғир сумка кўтариши уларнинг жисмоний ривожланиши ҳамда соғлиғига жиддий хавф туғдиради. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ўқувчилар ўз тана вазнининг 10-15 фоизидан оғирроқ бўлган сумкаларни мунтазам кўтариб юриши оқибатида танада оғриқ сезади ва бу жараённинг узлуксиз давом этиши турли касалликларни юзага келтириши мумкин.
Республика болалар ортопедия маркази директори Акбар Тиляковнинг таъкидлашича, сумкаларнинг меъёрдан оғир бўлиши ўқувчиларда сколиоз каби касалликларнинг ривожланиш хавфини оширади.
“Нотўғри танланган ва фойдаланилган рюкзаклар мактаб ёшидаги болаларнинг умуртқа поғонаси ҳамда мушаклари учун ортиқча юкламани келтириб чиқаради. Бу ҳолат келгусида сколиоз каби касалликларнинг ривожланиш хавфини ошириши мумкин.
Қолаверса, катта ҳажмдаги, оғир ва ноқулай рюкзаклардан фойдаланиш болажонларнинг зинапоя ва йўлакларда йиқилиш хавфини оширади. Сумкага ўқув қуроллари ва жиҳозларини жойлаштириш ҳам муҳим жараён. Жумладан, оғир нарсалар рюкзак ўртасига, енгиллари ҳар икки томонига мувозанатли солингани маъқул.
Рюкзакларни икки елкага баравар осиш тавсия этилади. Бу оғирликнинг тана бўйлаб мувозанатли тақсимланишига хизмат қилади ва умуртқа поғонаси эгрилиги билан боғлиқ патологиялар келиб чиқишидан асрайди. Мактаб сумкаси белдан пастга тушмаган ҳолатда, лекин ундан 5 сантиметрдан кам бўлмаган узунликда тақиб юрилиши мақсадга мувофиқ”, дея таъкидлайди мутахассис.
2018 йилда Ҳиндистонда ўтказилган тадқиқотга кўра, мактаб ўқувчиларининг 65 фоизи бел оғриғидан шикоят қилган. Уларнинг кўпчилиги бу муаммони сумка оғирлиги билан боғлаган.
Америка ортопедик жарроҳлар академияси (ААОС) маълумотларига кўра, оғир сумкалар ўсмирлар орасида сколиоз каби орқа умуртқа деформацияси хавфини ошириши мумкин. Яна бир тадқиқотлардан бири шуни кўрсатадики, ҳар уч боладан бири бел мушакларидаги зўриқиш туфайли спорт ёки бошқа жисмоний машғулотлардан воз кечади.
Оғир сумкалар боланинг бўйнига ва елкаларига ортиқча босим тушишига олиб келади, бу эса мушак зўриқиши ва бўйиннинг нотўғри ҳолатда ривожланишига сабаб бўлади. Сумканинг нотўғри тақсимланган оғирлиги тананинг бир томонга оғишига олиб келади, бу эса узоқ муддатда мушакларнинг носимметрик ривожланишига сабаб бўлади.
“Мактаб ўқувчиларининг ёшига мос бўлмаган оғир юкни ҳар куни кўтаришлари уларнинг ҳали ривожланаётган организми учун ножўя таъсир этиши, айниқса умуртқа поғонаси қийшайиши, қадди қоматини бузилишига олиб келади. Қайсики ички аъзолари фаолиятига ҳам ўз таъсирини кўрсатиши кузатилиши мумкин”, дейди Тошкент пэдиатрия тиббиёт институти доценти, тиббиёт фанлари номзоди Маъмура Ҳасанова.
Болалар учун ноқулай сумкаларни танлаш ҳам муаммонинг бир қисмидир. Сумканинг елка камарлари жуда тор ёки қаттиқ бўлса, оғирлик нотўғри тақсимланиб, бел ва елкага зарар етказиши мумкин. Шунингдек, ўқувчилар орасида сумкани бир елкада ёки қўлда олиб юриш одати кенг тарқалган бўлиб, бу ҳам умуртқага нотўғри босим тушишига олиб келади.
American Chiropractic Associationънинг маълумотларига кўра, сумканинг қулайлиги ва уни тўғри тақиш одати оғир сумкаларнинг салбий таъсирини 40 фоизга камайтириши мумкин.
Болаларнинг психологик ҳолатига таъсири
Оғир сумкалар болаларнинг психологик ҳолатига ҳам таъсир кўрсатади. Тадқиқотлар бу муаммонинг ўқувчилар руҳий саломатлигига таъсирларини аниқлади. Унга кўра, ўқувчи сумка оғирлиги сабаб танасида оғриқ ва чарчоқни ҳис қилиши оқибатида мактабга боришни хоҳламайди ва дарсларни қизиқишсиз эшитади.
Ҳиндистонда 2021 йилда ўтказилган ижтимоий сўров натижасида 40 фоиз ўқувчи мактабга боришни хоҳламаслигини маълум қилган. Бунга улар оғир сумка кўтаришдан келиб чиқадиган оғриқ ва чарчоқни асосий сабаб сифатида кўрсатган.
АҚШда ўтказилган тадқиқотда ҳам 12-15 ёшдаги болаларнинг 50 фоиздан кўпроғи сумка оғирлиги сабабли дарсларга кеч қолишларини ёки умуман келишни хоҳламаслигини маълум қилган.
Оғир юк боланинг умумий энергиясини камайтиради, бу эса спорт машғулотларида ёки дарсдан ташқари тадбирларда иштирок этиш қобилиятини пасайтиради.
Сумкалар нега оғир?
Мактаб ўқувчиларининг сумкалари оғир бўлишининг асосий сабаби — ўқув жараёнида ортиқча китоблар, дафтарлардан фойдаланишдир. Баъзи мактабларда ўқув дастури шундай тузилганки, ҳар бир дарс учун алоҳида китоб, ишчи дафтар ва алоҳида дафтар олиб юриш талаб қилинади. Бу айниқса бошланғич синф ўқувчилари учун оғир юк бўлади, чунки уларнинг жисмоний имкониятлари ҳали тўлиқ ривожланмаган.
Ўрганишларга кўра, Ўзбекистонда ўқувчилар сумкасининг оғирлиги бола тана вазнининг 20 фоизидан ошиши кузатилган, бу эса тавсия этилган максимал даражадан анча юқори.
Кўплаб мактабларда шахсий шкаф ёки китоб сақлаш учун махсус жойларнинг мавжуд эмаслиги ўқувчиларга барча материалларни уйга олиб яна қайтариб олиб келишга мажбур қилади.
Муаммонинг ечими
Ҳозирги замонавий таълим тизими технологиялар ёрдамида ўқувчиларнинг юкини камайтириш учун кўплаб имкониятларни таклиф қилади. Электрон китоблар, планшетлар ва рақамли платформалар оғир китобларни алмаштириш учун мукаммал ечим бўла олади.
Электрон китоблар: Кўплаб мактаблар рақамли дарсликларни жорий этиб, ўқувчиларга бир нечта китоб ўрнига фақат бир планшет олиб юришни таклиф қилмоқда. Америка Педиатрия академияси маълумотларига кўра, электрон ўқув материаллари оғирликни сезиларли даражада камайтириши ва ўқув жараёнини осонлаштириши мумкин.
Мактабларда Google Cлассром, Moodle ва бошқа рақамли тизимлар орқали ўқувчиларга онлайн дарсликлардан фойдаланиш имкониятини бериш мумкин.
Бу нафақат сумка оғирлигини камайтиради, балки ўқув жараёнини қизиқарлироқ қилади.
Болаларга тарқатма материаллар бериш орқали ҳам уларнинг юкини енгиллаштириш имкони бор. Шунда ўқувчи китобларни юк қилиб кўтариб юрмайди.
Мактабдаги сақлаш шкафларини жорий қилиш: айрим давлатларда (масалан, АҚШ ва Канадада) мактаб ўқувчиларига шахсий шкафлар ажратилади. Бу усул юкни уй ва мактаб ўртасида олиб юришни камайтиради. Ҳиндистонда ҳам баъзи шаҳар мактабларида бу тизим муваффақиятли синовдан ўтмоқда.
Ўзбекистонда ҳам хусусий мактаблар синфхоналарда махсус жавонлар ташкил қилган ва ўша жавонлар болалар оғирини енгил қилиш учун хизмат қилмоқда.
Ҳиндистонда ўтказилган тадқиқотда айтилишича, мактабда сумка сақлаш жойлари мавжуд бўлган ўқувчиларнинг сумкаси ўртача 30%га енгиллашишига хизмат қилган.
Бундан ташқари, мактаб ҳудудида тоза ичимлик суви ва овқатланишни ташкил қилиш ҳам ўқувчилар кўтариб юрган оғирликни камайишига сабаб бўлади.
Нафақат таълим вазирлиги, ўқитувчилар балки ота-оналар ҳам боланинг соғлигига эътибор бериб сумка танлашда унинг оғирлиги ва қулайлига алоҳида эътибор бериши талаб қилинади.
Шифокор Маъмура Ҳасанова болаларга зарар етказмаслик учун ота-оналарга қуйидагича тавсиялар беради:
- Ўқув қуроллари, уларни кўтариб юриш учун мактаб сумкаларини (рюкзаклар) харид қилишда эътиборли бўлиш;
- Мактаб сумкасига ортиқча нарсаларни солмаслик, масалан, бўёқ, пластилин кабиларни синфда қолдиришга одатланиш;
- Фарзандларга рюкзаклардан тўғри фойдаланишни ўргатиш ва назорат қилиш.
2020 йилда Ҳиндистонда сумка оғирлигини назорат қилувчи қонун қабул қилинган ва ўқувчиларнинг сумкалари оғирлиги танасининг оғирлигининг 10 фоизидан ошмаслиги ҳақида қарор қилинган. Китобларнинг оғирлигини камайтириш билан бирга ўқувчилардан уларни ҳафтанинг маълум кунларида (ҳар куни эмас) олиб келишни белгилашган.
Бундан ташқари, ўқувчиларга берилаётган уйга вазифаларни камайтириш чоралари ҳам ишлаб чиқилган. Бизда ҳам ушбу чораларни кўриш ишлари олиб боришнинг айни вақти. Болаларнинг соғлом ўсиши учун уларнинг елкасидаги юкини камайтириш зарур.
Ўзбекистонда 6,5 миллион ўқувчи бор ва бу ёшларнинг сумкасини кўтаришга кетаётган кучини китоб ўқиш, жисмоний тарбия билан шуғулланишига сарфлаши кўпроқ фойда беради.
Эркин Ғайбуллаев
Изоҳ (0)