Mutaxassislar o‘quvchilar sumkasining umumiy og‘irligi bola vaznining 10-15 foizidan oshmasligi kerakligini ta’kidlaydi. Bu me’yor kichik yoshdagi o‘quvchilar uchun taxminan 1,5-2 kilogramm, o‘rta sinfdagi bolalar uchun 3-4 kilogrammga teng.
Biroq O‘zbekistondagi maktab o‘quvchilarining sumkasi yildan yilga og‘irlashishi ota-onalarning jiddiy e’tirozlariga sabab bo‘lmoqda. O‘quvchilar yoshiga nomutanosib ravishda maktabda og‘ir sumkalarni ko‘tarib yurishga majbur bo‘lmoqda. “Daryo” sumkalarning me’yordan og‘ir bo‘lishi keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan muammolar va ularni bartaraf etish choralari xususidagi ma’lumotlarni jamladi.
Sumka bola vaznining 10-15 foizidan og‘ir bo‘lmasligi shart!
Mutaxassislar sumka og‘irligi tana vaznining 10, oshib borsa 15 foizini tashkil qilishi kerakligini ta’kidlaydi. Biroq “Daryo” muxbiri bilan suhbatlashgan ota-onalar farzandlarining sumkalari belgilangan me’yordan ancha og‘ir ekanidan shikoyat qiladi. Ularga ko‘ra, yangi darsliklar avvalgilaridan ko‘ra ancha og‘ir. Bu esa bolalarda yelka, bo‘yin og‘riqlari, qomat buzilishiga sabab bo‘lmoqda.
“Yangilangan darsliklarning vazni ham yengil bo‘lishi, bu bolalar sumkalarining me’yordan og‘irligi bilan bog‘liq muammoga ham chek qo‘yishi aytilgandi. Lekin amalda bunday bo‘lib chiqmadi. Darsliklar bilan bir qatorda mashq daftarlari ham bor. Ular ham qalingina. Erishganimiz eski darslik o‘rniga ikkita qo‘llanma bo‘ldi. Bu esa farzandlarimizning sumkalari yanada og‘irlashishiga olib keldi.
3-sinfda o‘qiydigan o‘g‘limning sumkasini ko‘tarishga ba’zan o‘zim ham qiynalaman. Zil-zambil. Chunki darslik va mashq daftarlaridan tashqari boshqa o‘quv qurollari ham bor. Har bir fan uchun tutiladigan daftarlar bor. Ayrim fanlardan bir nechtalab daftar tutiladi. Buning natijasida sumkalarning umumiy og‘irligi yanada oshadi. O‘sadigan yoshdagi bola uchun bunday og‘ir yuk shafqatsizlik-ku. Shu bois bolalarni maktabga olib borib-kelishda sumkalarni o‘zimiz ko‘tarib yurishga to‘g‘ri kelyapti”, deydi “Daryo” bilan suhbatlashgan otalardan biri.
O‘zbekistonda bolalar 7 yoshda maktabga chiqishadi va bu paytda ularning o‘rtacha tana vazni 23 kiloni tashkil qiladi. Demak, ular uchun o‘rtacha 2,3 kiloli sumka ko‘tarish me’yor hisoblanadi. 10 yoshli bola (4-sinf o‘quvchisi) esa o‘rtacha 32 kg bo‘ladi. Uning sumkasi esa 3,2 kg atrofida bo‘lishi kerak.
Maqolani tayyorlash jarayonida ko‘plab ota-onalarning fikrlari bilan qiziqdik. Ulardan biri 11 yoshli farzandining og‘irligi 33 kg ekani, sumkasi esa 7 kiloga yaqinlashishini ma’lum qildi. Boshqa bir ota-ona ikkinchi sinfda o‘qiydigan sakkiz yashar bolasining sumkasi 4,5 kilodan ortiqligini aytdi. Hisob-kitoblarimiz boshlang‘ich sinf o‘quvchlarining sumkasi o‘rtacha 3-5 kg, o‘rta sinf o‘quvchilariniki esa 5-7 kilogramni tashkil etayotganini ko‘rsatdi.
O‘zbekistonda Sanitariya qoidalari va me’yorlariga ko‘ra (0341-16-son, 2017-yil) o‘quvchilarning kunlik darslik va mashq daftarining umumiy og‘irligi:
- 1—2-sinflarda 1,5 kg,
- 3—4-sinflarda 2 kg,
- 5—6-sinflarda 2,5 kg,
- 7—8-sinflarda 3,5 kg,
- 9—sinflarda 4 kilodan oshib ketmasligi belgilangan.
“Ta’lim muassasalari uchun matbaa mahsulotlari xavfsizligi talablarini belgilashning texnik reglamentini tasdiqlash to‘g‘risida”gi hukumat qaroriga binoan darsliklar uchun nashr vazni quyidagicha belgilangan:
- 1–4-sinflar uchun 300 (± 10 foiz) g;
- 5–6-sinflar uchun 400 (± 10 foiz) g;
- 7–9-sinflar uchun 500 (± 10 foiz) g;
- 10–11-sinflar hamda umumiy o‘rta va o‘rta maxsus hamda professional ta’lim uchun 600 (± 10 foiz) grammdan oshmasligi kerak.
Keling, 5-sinf o‘quvchisining dars jadvalini kuzatamiz. Bu sinfdagi bolalar kuniga o‘rtacha 5 soat dars tinglaydi. Ular olib keladigan kitoblarning o‘zi 2 kg og‘irlikka ega. Ba’zi darsliklarning ishchi daftarlari bor (matematika, chet tili). Bu darslar uchun alohida daftar olib yurish kerak, kundalik ham bor. Suv idishi, o‘quv qurollari va sumkaning og‘irligi bilan qo‘shib hisoblaganda, umumiy og‘irlik 4-5 kiloga yetadi.
Sumkalar me’yoridan og‘ir bo‘lishining zararlari
Bolalarning og‘ir sumka ko‘tarishi ularning jismoniy rivojlanishi hamda sog‘lig‘iga jiddiy xavf tug‘diradi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilar o‘z tana vaznining 10-15 foizidan og‘irroq bo‘lgan sumkalarni muntazam ko‘tarib yurishi oqibatida tanada og‘riq sezadi va bu jarayonning uzluksiz davom etishi turli kasalliklarni yuzaga keltirishi mumkin.
Respublika bolalar ortopediya markazi direktori Akbar Tilyakovning ta’kidlashicha, sumkalarning me’yordan og‘ir bo‘lishi o‘quvchilarda skolioz kabi kasalliklarning rivojlanish xavfini oshiradi.
“Noto‘g‘ri tanlangan va foydalanilgan ryukzaklar maktab yoshidagi bolalarning umurtqa pog‘onasi hamda mushaklari uchun ortiqcha yuklamani keltirib chiqaradi. Bu holat kelgusida skolioz kabi kasalliklarning rivojlanish xavfini oshirishi mumkin.
Qolaversa, katta hajmdagi, og‘ir va noqulay ryukzaklardan foydalanish bolajonlarning zinapoya va yo‘laklarda yiqilish xavfini oshiradi. Sumkaga o‘quv qurollari va jihozlarini joylashtirish ham muhim jarayon. Jumladan, og‘ir narsalar ryukzak o‘rtasiga, yengillari har ikki tomoniga muvozanatli solingani ma’qul.
Ryukzaklarni ikki yelkaga baravar osish tavsiya etiladi. Bu og‘irlikning tana bo‘ylab muvozanatli taqsimlanishiga xizmat qiladi va umurtqa pog‘onasi egriligi bilan bog‘liq patologiyalar kelib chiqishidan asraydi. Maktab sumkasi beldan pastga tushmagan holatda, lekin undan 5 santimetrdan kam bo‘lmagan uzunlikda taqib yurilishi maqsadga muvofiq”, deya ta’kidlaydi mutaxassis.
2018-yilda Hindistonda o‘tkazilgan tadqiqotga ko‘ra, maktab o‘quvchilarining 65 foizi bel og‘rig‘idan shikoyat qilgan. Ularning ko‘pchiligi bu muammoni sumka og‘irligi bilan bog‘lagan.
Amerika ortopedik jarrohlar akademiyasi (AAOS) ma’lumotlariga ko‘ra, og‘ir sumkalar o‘smirlar orasida skolioz kabi orqa umurtqa deformatsiyasi xavfini oshirishi mumkin. Yana bir tadqiqotlardan biri shuni ko‘rsatadiki, har uch boladan biri bel mushaklaridagi zo‘riqish tufayli sport yoki boshqa jismoniy mashg‘ulotlardan voz kechadi.
Og‘ir sumkalar bolaning bo‘yniga va yelkalariga ortiqcha bosim tushishiga olib keladi, bu esa mushak zo‘riqishi va bo‘yinning noto‘g‘ri holatda rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Sumkaning noto‘g‘ri taqsimlangan og‘irligi tananing bir tomonga og‘ishiga olib keladi, bu esa uzoq muddatda mushaklarning nosimmetrik rivojlanishiga sabab bo‘ladi.
“Maktab o‘quvchilarining yoshiga mos bo‘lmagan og‘ir yukni har kuni ko‘tarishlari ularning hali rivojlanayotgan organizmi uchun nojo‘ya ta’sir etishi, ayniqsa umurtqa pog‘onasi qiyshayishi, qaddi qomatini buzilishiga olib keladi. Qaysiki ichki a’zolari faoliyatiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatishi kuzatilishi mumkin”, deydi Toshkent pediatriya tibbiyot instituti dotsenti, tibbiyot fanlari nomzodi Ma’mura Hasanova.
Bolalar uchun noqulay sumkalarni tanlash ham muammoning bir qismidir. Sumkaning yelka kamarlari juda tor yoki qattiq bo‘lsa, og‘irlik noto‘g‘ri taqsimlanib, bel va yelkaga zarar yetkazishi mumkin. Shuningdek, o‘quvchilar orasida sumkani bir yelkada yoki qo‘lda olib yurish odati keng tarqalgan bo‘lib, bu ham umurtqaga noto‘g‘ri bosim tushishiga olib keladi.
American Chiropractic Association’ning ma’lumotlariga ko‘ra, sumkaning qulayligi va uni to‘g‘ri taqish odati og‘ir sumkalarning salbiy ta’sirini 40 foizga kamaytirishi mumkin.
Bolalarning psixologik holatiga ta’siri
Og‘ir sumkalar bolalarning psixologik holatiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Tadqiqotlar bu muammoning o‘quvchilar ruhiy salomatligiga ta’sirlarini aniqladi. Unga ko‘ra, o‘quvchi sumka og‘irligi sabab tanasida og‘riq va charchoqni his qilishi oqibatida maktabga borishni xohlamaydi va darslarni qiziqishsiz eshitadi.
Hindistonda 2021-yilda o‘tkazilgan ijtimoiy so‘rov natijasida 40 foiz o‘quvchi maktabga borishni xohlamasligini ma’lum qilgan. Bunga ular og‘ir sumka ko‘tarishdan kelib chiqadigan og‘riq va charchoqni asosiy sabab sifatida ko‘rsatgan.
AQSHda o‘tkazilgan tadqiqotda ham 12-15 yoshdagi bolalarning 50 foizdan ko‘prog‘i sumka og‘irligi sababli darslarga kech qolishlarini yoki umuman kelishni xohlamasligini ma’lum qilgan.
Og‘ir yuk bolaning umumiy energiyasini kamaytiradi, bu esa sport mashg‘ulotlarida yoki darsdan tashqari tadbirlarda ishtirok etish qobiliyatini pasaytiradi.
Sumkalar nega og‘ir?
Maktab o‘quvchilarining sumkalari og‘ir bo‘lishining asosiy sababi — o‘quv jarayonida ortiqcha kitoblar, daftarlardan foydalanishdir. Ba’zi maktablarda o‘quv dasturi shunday tuzilganki, har bir dars uchun alohida kitob, ishchi daftar va alohida daftar olib yurish talab qilinadi. Bu ayniqsa boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun og‘ir yuk bo‘ladi, chunki ularning jismoniy imkoniyatlari hali to‘liq rivojlanmagan.
O‘rganishlarga ko‘ra, O‘zbekistonda o‘quvchilar sumkasining og‘irligi bola tana vaznining 20 foizidan oshishi kuzatilgan, bu esa tavsiya etilgan maksimal darajadan ancha yuqori.
Ko‘plab maktablarda shaxsiy shkaf yoki kitob saqlash uchun maxsus joylarning mavjud emasligi o‘quvchilarga barcha materiallarni uyga olib yana qaytarib olib kelishga majbur qiladi.
Muammoning yechimi
Hozirgi zamonaviy ta’lim tizimi texnologiyalar yordamida o‘quvchilarning yukini kamaytirish uchun ko‘plab imkoniyatlarni taklif qiladi. Elektron kitoblar, planshetlar va raqamli platformalar og‘ir kitoblarni almashtirish uchun mukammal yechim bo‘la oladi.
Elektron kitoblar: Ko‘plab maktablar raqamli darsliklarni joriy etib, o‘quvchilarga bir nechta kitob o‘rniga faqat bir planshet olib yurishni taklif qilmoqda. Amerika Pediatriya akademiyasi ma’lumotlariga ko‘ra, elektron o‘quv materiallari og‘irlikni sezilarli darajada kamaytirishi va o‘quv jarayonini osonlashtirishi mumkin.
Maktablarda Google Classrom, Moodle va boshqa raqamli tizimlar orqali o‘quvchilarga onlayn darsliklardan foydalanish imkoniyatini berish mumkin.
Bu nafaqat sumka og‘irligini kamaytiradi, balki o‘quv jarayonini qiziqarliroq qiladi.
Bolalarga tarqatma materiallar berish orqali ham ularning yukini yengillashtirish imkoni bor. Shunda o‘quvchi kitoblarni yuk qilib ko‘tarib yurmaydi.
Maktabdagi saqlash shkaflarini joriy qilish: ayrim davlatlarda (masalan, AQSH va Kanadada) maktab o‘quvchilariga shaxsiy shkaflar ajratiladi. Bu usul yukni uy va maktab o‘rtasida olib yurishni kamaytiradi. Hindistonda ham ba’zi shahar maktablarida bu tizim muvaffaqiyatli sinovdan o‘tmoqda.
O‘zbekistonda ham xususiy maktablar sinfxonalarda maxsus javonlar tashkil qilgan va o‘sha javonlar bolalar og‘irini yengil qilish uchun xizmat qilmoqda.
Hindistonda o‘tkazilgan tadqiqotda aytilishicha, maktabda sumka saqlash joylari mavjud bo‘lgan o‘quvchilarning sumkasi o‘rtacha 30%ga yengillashishiga xizmat qilgan.
Bundan tashqari, maktab hududida toza ichimlik suvi va ovqatlanishni tashkil qilish ham o‘quvchilar ko‘tarib yurgan og‘irlikni kamayishiga sabab bo‘ladi.
Nafaqat ta’lim vazirligi, o‘qituvchilar balki ota-onalar ham bolaning sog‘ligiga e’tibor berib sumka tanlashda uning og‘irligi va qulayliga alohida e’tibor berishi talab qilinadi.
Shifokor Ma’mura Hasanova bolalarga zarar yetkazmaslik uchun ota-onalarga quyidagicha tavsiyalar beradi:
- O‘quv qurollari, ularni ko‘tarib yurish uchun maktab sumkalarini (ryukzaklar) xarid qilishda e’tiborli bo‘lish;
- Maktab sumkasiga ortiqcha narsalarni solmaslik, masalan, bo‘yoq, plastilin kabilarni sinfda qoldirishga odatlanish;
- Farzandlarga ryukzaklardan to‘g‘ri foydalanishni o‘rgatish va nazorat qilish.
2020-yilda Hindistonda sumka og‘irligini nazorat qiluvchi qonun qabul qilingan va o‘quvchilarning sumkalari og‘irligi tanasining og‘irligining 10 foizidan oshmasligi haqida qaror qilingan. Kitoblarning og‘irligini kamaytirish bilan birga o‘quvchilardan ularni haftaning ma’lum kunlarida (har kuni emas) olib kelishni belgilashgan.
Bundan tashqari, o‘quvchilarga berilayotgan uyga vazifalarni kamaytirish choralari ham ishlab chiqilgan. Bizda ham ushbu choralarni ko‘rish ishlari olib borishning ayni vaqti. Bolalarning sog‘lom o‘sishi uchun ularning yelkasidagi yukini kamaytirish zarur.
O‘zbekistonda 6,5 million o‘quvchi bor va bu yoshlarning sumkasini ko‘tarishga ketayotgan kuchini kitob o‘qish, jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishiga sarflashi ko‘proq foyda beradi.
Erkin G‘aybullayev
Izoh (0)