Ozarbayjon va Rossiya o‘rtasidagi mojaro: nega bu ikki tomonlama ziddiyat Markaziy Osiyoda aks-sado bermoqda?

Ozarbayjon va Rossiya o‘rtasidagi hozirgi ziddiyat Markaziy Osiyo davlatlari uchun uchta asosiy oqibatga ega:

1. Bokuning Turkiy davlatlar tashkiloti doirasidagi hamkorlikka, ayniqsa logistika va raqamlashtirish sohalarida, kuchliroq e’tibor qaratishi.
2. Rossiyaning Xalqaro Shimol-—Janub transport yo‘lagining g‘arbiy tarmog‘idagi Ozarbayjon segmentidan Markaziy Osiyo mamlakatlari orqali o‘tib, keyin Eron va Afg‘onistonga boradigan yo‘nalishga e’tiborini qaratishi.
3. Yevropa Ittifoqining Xitoy bilan samaraliroq raqobatlashish uchun Markaziy Osiyoga, xususan, mintaqa resurslariga ishonchli kirish yo‘lini ta’minlash maqsadida Janubiy Kavkazdagi ta’sirini mustahkamlashga intilishi.

Garchi Ozarbayjon va Rossiya o‘rtasidagi an’anaviy yaqin iqtisodiy aloqalar ikkala tomonni ham yarashuv va oxir-oqibat munosabatlarni normallashtirish yo‘lini izlashga undasa-da, hozirgi keskinlik darajasini hal qilish uchun vaqt kerak bo‘ladi. Shu davrda Markaziy Osiyo davlatlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan muhim o‘zgarishlar yuz berishi mumkin.

“Namunaviy hamkorlik”dan ochiq qarama-qarshilikkacha

Shu yozgacha rossiyalik tahlilchilar Ozarbayjon bilan munosabatlarni postsovet aloqalari orasida nisbatan silliq deb ta’riflashardi. Ikki davlat savdo-sotiqni kengaytirishdan manfaatdor bo‘lib, xavfsizlik sohasida hamkorlik qilgan va umuman olganda, G‘arbning ichki masalalarga aralashuvini cheklashdan manfaatdor edi. Ikki etnik ozarbayjonlik aka-uka Yekaterinburgda politsiya hibsxonasida vafot etganidan keyin bir necha hafta ichida vaziyat o‘zgardi. Umuman olganda, mojaro Oqtov shahrida Boku—Grozniy yo‘nalishidagi Azal samolyotining fojiali halokati bilan bog‘liq. Ekspertlarning fikricha, Rossiya munosib tarzda uzr so‘ramagan.

Ozarbayjonning javobi bir necha Rossiya fuqarolarini hibsga olish, Sputnik axborot agentligi ofisini tekshirish, Rossiyada o‘tkazilishi rejalashtirilgan madaniy tadbirlarni bekor qilish va davlat televideniyesida Moskvaga nisbatan yanada tanqidiy ohangni qabul qilishdan iborat bo‘ldi. Ushbu hodisalarning uchta asosiy ta’sirini qayd etish mumkin:

1. Ichki o‘lchov — Qorabog‘ masalasi oldingi o‘rinlardan uzoqlashganda, kuchaygan tashqi keskinlik fonida milliy birdamlikni saqlab qolish.
2. Tashqi signal berish — G‘arb va sobiq sovet respublikalariga Ozarbayjonning mustaqil tashqi siyosatni faol ilgari surish orqali Rossiyaning sun’iy yo‘ldoshi emasligini ko‘rsatish.
3. Muzokara dastagi — Rossiyaning Janubiy Kavkazdagi ta’siri 2020-yilgi urush va Ukrainadagi urushdan keyin sezilarli o‘zgarishlarni boshdan kechirayotganini ta’kidlash.

Natijada ikkala poytaxt ham munosabatlarni “strategik” deb ta’kidlasa-da, bir-biriga nisbatan 1990-yillardan beri kuzatilmagan darajada shubha bilan qarashmoqda. Bu keskinlik, o‘z navbatida, Kaspiydan ancha uzoqda — eng avvalo Markaziy Osiyoda iqtisodiy geografiyani, tranzit diplomatiyani va buyuk davlatlar o‘rtasidagi raqobatni qayta shakllantirmoqda.

Nega geografiya birdaniga yanada muhimroq ahamiyat kasb etdi?

Ozarbayjon tilida “Ko‘nül Cog‘rafiyası” tushunchasi mavjud bo‘lib, u so‘zma-so‘z “yurak geografiyasi” yoki “qalb xaritasi” degan ma’noni anglatadi. Bu insonning ichki hissiy olamini — tuyg‘ulari, xotiralari, bog‘lanishlari va qalbida aziz insonlar hamda tajribalar saqlanadigan “joylar”ni ifodalovchi she’riy ibora. Ozarbayjon uchun Markaziy Osiyo mamlakatlari uning “Ko‘nül cog‘rafiyasi”ning bir qismini tashkil etadi. Ushbu bosqichda Janubiy Kavkazda joylashgan Ozarbayjon va Markaziy Osiyo davlatlarining geografik jihatdan yaqinligi ikki mintaqaning yaqinlashishi va Yevrosiyo aloqalarini rivojlantirish uchun imkoniyat yaratmoqda.

2.1 Turbo zaryadlangan turkiy vektor

Markaziy Osiyoning ba’zi hukumatlari uzoq vaqtdan beri savdo, transport va raqamli o‘zaro bog‘liqlik kabi muayyan sohalarda turkiy davlatlar bilan yaqinroq hamkorlikni ko‘rib chiqmoqda va yaqinda bo‘lib o‘tgan Moskva—Boku mojarosi buni ilgari surish uchun aniq geosiyosiy sabab qo‘shdi. Inqirozdan oldin ham, undan keyin ham mintaqadagi rasmiylar Ozarbayjonning g‘arbga yo‘naltirilgan tranzit yo‘laklariga tayanadigan loyihalarga sodiqligini yana bir bor ta’kidladi.

O‘rta yo‘lak — yuk tashish hajmi 2024-yilda 63 foizga o‘sib, dastlabki 11 oyda 4,1 million tonnaga yetdi va yo‘nalish 2025-yilda kamida 50 000 standart konteynerni o‘tkazishni maqsad qilgan. Chunki yuk jo‘natuvchilar ham Rossiya hududi, ham Suvaysh bo‘g‘izidagi to‘siqlardan himoyalanishga intilmoqda.

Yashil energiya yo‘lagi — iyulda ishga tushirilgan Yashil yo‘lak ittifoqi 2029-yil oxirigacha Markaziy Osiyo qayta tiklanadigan energiya manbalarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri Yevropa Ittifoqi tarmog‘i bilan bog‘laydigan Qozog‘istonning Aqtau shamol klasteridan Bokuga va Qora dengiz ostidan Ruminiya hamda Vengriyaga 1 GVt quvvatli suv osti kabelini o‘tkazishni rejalashtirmoqda.

Uglevodorod almashinuvi oqimlari — Kremlning e’tibori chalg‘igan paytda, SOCAR va KazMunayGaz Aqtov—Boku neft qatnovini bugungi 1,5 million tonnadan 10 million tonnagacha loyiha quvvatiga kengaytirish bo‘yicha muzokaralarni qayta tikladi. Turkmaniston esa parallel ravishda gazni elektr energiyasiga aylantirib eksport qilish loyihasini o‘rganmoqda. 2025-yil may oyida “QazMunayGaz” boshqaruvi raisi Asxat Xasenov va SOCAR prezidenti Rovshan Najaf o‘rtasida bo‘lib o‘tgan uchrashuvda tomonlar Aqtov—Boku—Jayhon yo‘nalishi bo‘yicha neft tashishni kengaytirishga sodiqligini yana bir bor tasdiqladilar. Shuningdek, tomonlar 5 million tonnagacha neft o‘tkazish quvvatiga ega bo‘lgan Boku—Supsa quvuri orqali Qozog‘iston neftini yetkazib berish bo‘yicha muzokaralar olib bormoqda. Biroq haqiqiy natijalarga erishish uchun Qozog‘iston Kaspiy dengizi orqali neft tashish maqsadida o‘z tanker flotini kengaytirishi lozim.

Siyosiy jihatdan, uchala davlat ham Aliyev “bizning birinchi oilamiz” deb ataydigan Turkiy davlatlar tashkilotiga (TDT) tayanadi. Markaziy Osiyoning ba’zi prezidentlari uchun TDT NATO yoki Yevropa Ittifoqi tashabbuslari singari Moskvani darhol g‘azablantirmaydigan holda Boku (va shu orqali Anqara) bilan chuqurroq hamkorlik qilish uchun xavfsiz ko‘p tomonlama niqob vazifasini o‘taydi.

2.2 Shimol—Janub yo‘lagi: sharqiy burilish nuqtasi

Xalqaro Shimol—Janub transport yo‘lagi (INSTC) Fors ko‘rfazida tutashuvchi uch yo‘nalish sifatida tasavvur qilingan. Ozarbayjondan Eronning Astara portigacha cho‘zilgan g‘arbiy yo‘nalish eng to‘g‘ri yo‘l hisoblanadi. Biroq hozirda Eron va Isroil o‘rtasida qizil chiziqlar yo‘qligi sababli u siyosiy xavf ostida qolmoqda, chunki o‘zaro hujumlar istalgan vaqtda sodir bo‘lishi mumkin. Rossiya temiryo‘l operatorlari yuklarni sharqiy yo‘nalishga (Qozog‘iston—Turkmaniston—Eron) sekin-asta o‘tkazmoqda. Bu yo‘nalishning barcha INSTC konteyner tashishlaridagi ulushi 2022-yildagi 67 foizdan 2024-yilda 78 foizgacha ko‘tarildi.

Markaziy Osiyo uchun buning ikki jihati bor:

1. Qattiq infratuzilmaviy imkoniyat. Tehron va Moskvada qozoq va turkman yo‘llarini, shuningdek, Turkmanboshi—Boku yo‘nalishini modernizatsiya qilishni birgalikda moliyalashtirish uchun yetarli sabablar mavjud. Qozog‘iston allaqachon bu yo‘nalishni “Hind okeaniga quruqlik porti” loyihasining bir qismi sifatida ko‘rmoqda. Ashxobod esa buni Eron gaz quvurlari tarmog‘i orqali gaz eksportini yo‘lga qo‘yish vositasi deb bilmoqda.
2. Afg‘on variantining qaytishi. G‘arbiy yo‘nalish qoqilayotgan bir paytda, Rossiya va O‘zbekiston Termizdan Pokistonning Karachi va Gvadar portlarigacha bo‘lgan Transafg‘on temiryo‘lini qayta jonlantirdi. Agar (va bu hamon katta “agar” bo‘lib qolmoqda) xavfsizlik kafolatlari o‘z kuchida qolsa, O‘zbekiston va Qozog‘iston eksportchilari Janubiy Osiyo va Fors ko‘rfaziga yuk yetkazib berish muddatini o‘n kunga qisqartirib, mavjud savdo yo‘nalishlariga qo‘shimcha ravishda yo‘llarni xilma-xil qilishlari mumkin.

Sharqiy yo‘nalishlar Markaziy Osiyo davlatlari hududi orqali o‘tuvchi tranzitni o‘z ichiga oladi.

Boshqacha aytganda, Ozarbayjonni chetlab o‘tuvchi har bir kilometr Markaziy Osiyo hududiga yangi sarmoyalar va strategik e’tiborni jalb qiladi.

2.3 Bryussel Kavkaz orqali Sharqqa nazar solmoqda

Yevropa Ittifoqi Ozarbayjon va Rossiya o‘rtasidagi keskinlik kuchayib borayotganini ham xavotirli hodisa, ham Janubiy Kavkaz mintaqasida o‘z ta’sirini kengaytirish uchun strategik imkoniyat sifatida ko‘rmoqda. Uchta yo‘nalish alohida ajralib turadi:

1. Rossiya harakatlarini qoralash. Yevropa Ittifoqi Rossiyaning etnik ozarbayjonlarga nisbatan munosabatini to‘g‘ridan-to‘g‘ri tanqid qildi. Yevropa Ittifoqining Ozarbayjondagi elchisi Piter Mixalko “Rossiya xavfsizlik kuchlari tomonidan etnik ozarbayjonlarga nisbatan zo‘ravonlik, qiynoqlar va g‘ayriinsoniy munosabat, hatto o‘limga olib kelgan” xabarlarni qattiq qoraladi.
2. Aloqa uchun moliyaviy yordam. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, Armaniston va Ozarbayjon bilan hamkorlikni mustahkamlash muqobil transport yo‘llari orqali “Yevropa Ittifoqiga Janubiy Kavkaz, Markaziy Osiyo va Xitoyga xavfsiz kirishni ta’minlashi” mumkin. 2022-yildan beri Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki Janubiy Kavkaz uchun 350 million yevrodan ortiq transport kreditlarini tasdiqladi.
3. Yumshoq kuchning o‘sishi. Ilgari Boku uchun qo‘llanilgan inson huquqlari borasidagi ritorika endi energiya xavfsizligi xabarlari foydasiga yumshatildi. Yevropa Ittifoqining minalardan tozalash va uglerod chegaralarini tartibga solish dasturlari esa endi Ozarbayjonni Markaziy Osiyodagi “oldingi safdagi hamkorlar” bilan aniq bog‘lamoqda.

Markaziy Osiyo ikki tomonlama naf ko‘radi: birinchidan, Kavkaz va Xitoy o‘rtasidagi har qanday quruqlik ko‘prigining ajralmas qismi sifatida, ikkinchidan, Bryusselning Pekin bilan keng ko‘lamli raqobatida muhim rol o‘ynaydigan mintaqa sifatida. Rossiyaning Bokudagi mavqei qanchalik noaniq ko‘rinsa, Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyoni chetki emas, balki to‘g‘ridan-to‘g‘ri hamkor sifatida ko‘rish borasidagi nuqtai nazari shunchalik kuchayadi.

Xulosa: Markaziy Osiyoning yo‘lak imkoniyati

Ozarbayjon—Rossiya mojarosi hali ham pasayishi mumkin, chunki ikkala tomon ham bir-biriga iqtisodiy jihatdan muhtoj, biroq psixologik chegara allaqachon bosib o‘tilgan. Markaziy Osiyo davlatlari uchun saboq aniq: xilma-xillik barqarorlikka tengdir.

 Janubiy Kavkaz davlatlari bilan hamkorlikni kuchaytirish, INSTC’ning muqobil kelishuvlari yoki Yevropa Ittifoqi bilan aloqalarni tezlashtirish orqali bo‘lsin, mintaqa yana bir geosiyosiy o‘zgarishni aniq infratuzilma va diplomatik imkoniyatlarga aylantirish bilan shug‘ullanmoqda.

Bu jarayonda Markaziy Osiyo endi Kavkaz ishlarining uzoqdagi kuzatuvchisi emas, balki faol manfaatdor tomonga aylanmoqda. Uning temir yo‘llari, energiya tarmoqlari va tashqi siyosat yo‘nalishlari xalqaro munosabatlarda obyekt emas, balki subyekt maqomini tasdiqlashga xizmat qiladi.

Eldaniz Guseinov,
“Daryo” sharhllovchisi