22-mart kuni Moskva viloyatida so‘nggi bir necha yillar ichidagi eng yirik va eng qonli terroristik xuruj sodir etildi. “Daryo” muxbiri bu fojianing keng ko‘lamli oqibatlari haqida siyosatshunos Zokir Usmonov bilan suhbatlashdi.
—Halok bo‘lganlarning yaqinlariga taʼziya izhor qilgan holda, yuzaga kelgan vaziyatga real baho berishga harakat qilsak. Aybdorlar aniqlandi va afsuski, ular markaziy osiyolik bo‘lib chiqdi. Bular haqiqiy aybdormi yo rol o‘ynashga majbur qilinganmi, gap hozir bu haqda emas, gap bu voqea Rossiya jamiyatida qanday rezonans uyg‘otishida. Rezonans uyg‘otib bo‘ldi va bu rus millatchilariga juda qo‘l keldi. O‘zi shundoq ham har xil kamsitishlarga duchor bo‘layotgan migrantlarni yana qanday ko‘rgiliklar kutyapti?
— Bugungi kunda Rossiya jamiyatiga baho beradigan bo‘lsak, totalitar-avtoritar tizimga aylandi, nima uchun bunday deyapman – sababi, u doim kimdandir ayb qidiradi. Qandaydir muammo bo‘lsa, albatta, kimnidir ayblashga qaratilgan tizim-da. Sodda qilib aytganda, tashqi dushman kerak. “Biz zo‘rmiz, qolganlar bizga dushman, ular bizga xalaqit beryapti, shu sababdan biz rivojlana olmayapmiz”. Migrantlar masalasiga keladigan bo‘lsak, Rossiya azaldan migratsiyadan Markaziy Osiyo mamlakatlariga bosim sifatida foydalangan. Bu holat endi yana kuchayadi. O‘zbekiston, Tojikiston va Qirg‘izistondan ayniqsa migrantlar ko‘p boradi. O‘zbekiston migratsiya oqimini allaqachon kamaytirishi kerak edi. Bunga imkoniyatlar juda ko‘p. Migrantlarga salbiy munosabat yanada kuchayishini shundan ham bilsa bo‘ladiki, Rossiyada ichki muammolar ortib boryapti. Ular o‘z vaqtida hal etilmayapti, binobarin “aybdor”ni topish kerak. Shu bir-ikki kun ichida o‘nta viloyatda migrantlarni ishga olishga cheklovlar o‘rnatildi. Reydlar ortib boryapti. Lekin holatning absurdligi shundaki, Rossiyada o‘zi shundoq ham ishchi kuchi yetishmaydi. Urush boshlangandan beri turli tarmoqlarda xodimlar tanqisligi yuzaga kelgan. Ammo shunga qaramay, siyosat iqtisoddan ustun kelyapti. Cheklovlar ham o‘z yo‘liga, ammo xavfsizlik masalasi ham bor-da. Migrantlarning millatini so‘rab-surishtirishlar boshlandi, ular besabab kaltaklanyapti, har kuni tajovuzlar sodir etilmoqda. Afsuski, bu ishni qilayotgan bir-ikkita guruhlar emas, holat ommaviy tus olyapti.
— Bordi-yu Rossiyadan migrantlar haydab chiqariladigan bo‘lsa, o‘sha ish o‘rinlariga ehtiyoj nimaning hisobidan qoplanadi?
—Bu tarafini hech kim o‘ylamayapti. Chunki tizim shunday tizimki – bugungi kun o‘tsa bo‘ldi, ertaga nima bo‘lishi qiziqtirmaydi. Agar ertangi kun o‘ylanganda, urush boshlanmas edi, bunday siyosat yuritilmas edi. Ayrim ekspertlar Afrikadan yoki boshqa mintaqalardan migrantlarni jalb etishni taklif qila boshlashdi. Sog‘lom fikrlaydiganlari esa, u davlatlarda kasalliklar avj olgan-ku, epidemiya boshlanib ketish xavfi bor-ku, deya eʼtiroz bildirmoqda. “Markaziy osiyoliklar garchi rus tilini mukammal bilmasa ham, bizni yagona mental makon va tarixiy ildizlar birlashtiradi. Shu sababdan, ularni haydash emas, olib qolish yo‘llarini izlashimiz lozim. Hali Markaziy Osiyodan kelganlar orasida terrorchilarni ko‘rmadik, terrorchilarning o‘choqlari shu yerda, ana o‘shalarni aniqlash kerak”,— deyishmoqda. Masalaning iqtisodiy jihatiga qaraydigan bo‘lsak, mahalliy aholi kommunal, qurilish, xizmat ko‘rsatish sohalarida ishlamaydi. Yaʼni migrantlarga beriladigan maosh uchun ishlamaydi. Ular uch-to‘rt baravar ko‘proq haq talab qiladi. Ularga talab qilinayotgan maosh to‘lanadigan bo‘lsa, demak narxlar oshadi, oxir-oqibat rossiyalik oddiy isteʼmolchilarning cho‘ntagiga taʼsir qiladi. Bu esa ijtimoiy noroziliklarni keltirib chiqaradi.
— Demak, migratsiya oqimini imkon qadar kamaytirish kerak. Buning yechimlaridan biri – bugungi kunda Tashqi mehnat migratsiyasi agentligi Yevropa, arab davlatlari, Kanada, Yaponiya, Koreyada ish o‘rinlarini taklif qilmoqda, maosh 2-3 ming yevro atrofida. Albatta, avvalo, o‘zimizda ish o‘rinlarini ko‘paytirish kerak, biroq mana bu mamlakatlarga ishchilarni yuborish ham masalaning yechimlaridan biri sifatida ko‘rilishi mumkin... Rossiyalik ayrim siyosatchilar o‘lim jazosini tiklash haqida gapira boshlashdi. Dmitriy Medvedev va boshqa siyosatchilarning fikriga ko‘ra, terrorchilar qatl etilishi kerak. Lekin Rossiyada o‘lim jazosiga moratoriy eʼlon qilingan. Mana endi referendum o‘tkazish taklif etilayapti... Siz bu masalaga qanday qaraysiz?
— O‘lim jazosini joriy etishdan, avvalambor, Rossiya elitasining o‘zi manfaatdor emas. Chunki bu ketishda, o‘lim jazosi istagan odamga nisbatan qo‘llanaverish xavfi tug‘ilmoqda. Bugungi kunda Rossiyada mulklarni oligarxlar o‘rtasida qayta taqsimlash boshlandi. Bordi-yu hozirgi holatda o‘lim jazosi joriy etilsa, xohlagan odamga qo‘llash uchun bahona topiladi. Qonunlar ishlamaydigan davlatda shunday bo‘ladi. O‘zingiz guvohi bo‘layotganingizdek, arzimagan narsa uchun qanchalab odamlar qamalyapti, Telegram’da nimadir yozgan yoki biron davrada “fikr” bildirib qo‘yganga 5-10 yil qamoq jazosi berib yuborilyapti. Mulk bilan bog‘liq masala esa yanada nozikroq. Shu sababli, o‘lim jazosidan elitaning o‘zi qo‘rqadi. Umuman, bugun berilayotgan bayonotlarning barchasi – jamiyatda to‘plangan muammolarning aksi. Maqsad – xalqni chalg‘itish, muammolar yechimi bir chetda qolib, mana shu singari bayonotlar muhokamasi bilan ovora qilib qo‘yish. Bu har bir totalitar tizimga xos uslub. Shimoliy Koreyani misol qilsak, xalqi och, lekin muammo Amerikada, Yevropada... Chetdan aybdor qidiriladi va muammoning haqiqiy ildizidan chalg‘itib yuboriladi.
— Taʼbir joiz bo‘lsa, bu teraktdan o‘sib chiqqan kaltakning ikkita uchi bor. Bir uchi – Markaziy Osiyo, Islom davlati, migratsiya siyosati. Ikkinchi uchi – Ukraina. Rossiyalik siyosatchilarning zo‘r berib uqtirishicha, bu jinoyatning buyurtmachisi – Ukraina hukumati. Maqsad avval boshdan Ukrainani ayblash bo‘lgan bo‘lsa, shu ishni to‘rt-beshta ukrainalik fuqarolar qo‘li bilan qilish mumkinmasmidi? Istasa shunday ijrochilarni ham topish mumkin edi-ku? Rossiyalik blogerlar yana bir narsadan hayron bo‘lishyapti – agar terrorchilar o‘zlarini islom davlatiga mansub deb hisoblayotgan bo‘lsa, ularning eng katta dushmani – yahudiylar, Ukraina prezidenti Zelenskiy esa yahudiy, qanday qilib bu jangarilar yahudiyning buyrug‘ini bajargan bo‘lishi mumkin?
— Aybning Ukrainaga ag‘darilishi boshidan maʼlum edi. Ko‘zlangan maqsadlardan biri – urushni legitimlashtirish. Chunki frontda ko‘zga ko‘rinadigan muvaffaqiyatga erishilmayapti. Uchinchi yil ketyapti, Rossiya harbiy salohiyatining yarmini yo‘qotdi, 300 ming askar yaralandi, 70 mingi halok bo‘ldi, Qora dengiz flotining uchdan biri yo‘qotildi. Bundan tashqari, har kuni ruslarning neft infratuzilmasiga zarba berilyapti. Navalniy vafot etdi... Jamiyatda urushga qarshi norozilik kundan-kun oshib boryapti. Maqsad esa yuqorida aytilganidek, yangi mobilizatsiyaga asos topish, muammolarning “aybdori”ni kashf etish. Bir o‘q bilan bir nechta quyon uriladi. “Biz birlashishimiz kerak, birlashsak, Ukrainani ham, Tojikistonni ham yengamiz” kabi g‘oyalarni singdirish. Muammolar esa keyin hal bo‘laveradi... Umuman olganda, totalitar davlatda mantiqning o‘zi yo‘q. Bitta ulkan maqsad qo‘yiladi. Sovet Ittifoqida ham shunday bo‘lgan edi. Maqsad qanchalik buyukligi xalqqa tinimsiz singdirib boriladi. Axborot monopoliyasi o‘rnatiladi va vaqt o‘tgan sari omma shunga ishona boshlaydi.
—Biroq hozirgi rus jamiyatida axborot monopoliyasi mavjud emas-ku, internet bor, istagan muqobil manbadan axborot olish mumkin...
— Yoshlar internetdan foydalanadi, katta avlod esa televideniyeni ko‘radi. Lekin asosiy qatlam teleekranlar qarshisida, chunki tug‘ilish kam bo‘lgani uchun yoshlar kam. Bundan tashqari, hududlarga ham ko‘p narsa bog‘liq. Eng ilg‘or, fikrlaydigan, oppozitsion kayfiyatdagi hududlar doim Moskva bilan Sankt-Peterburg bo‘lib kelgan. Qolgan hududlar esa unday emas. Qolaversa, repressiv apparat juda kuchli. Arzimagan bahona bilan jazoga tortilyapti fuqarolar. Shuningdek, jamiyatda yetakchilar yo‘q. Navalniy, Nemsov, Litvinenko kabilar yo‘q qilindi. Bularning bari o‘z taʼsirini o‘tkazdi. Yana bir narsa borki, tarixni o‘ziga moslab talqin qilish. “SSSRning parchalanishi tasodif bo‘ldi, biz hali oyoqqa turamiz”... “Mojem povtorit” — mana shu jumla juda ko‘p ishlatilyapti. Boshqa narsa yo‘q-da, boshqa hech narsa berolmayapti. Faqat 1945-yilgi g‘alabani aytyapti, boshqa yutuq yo‘q. Texnologik va boshqa sohalarda faqat pastga qarab ketyapti. Bularning barini xaspo‘shlash uchun katta avlodning ongiga taʼsir o‘tkazishmoqda. O‘qimishli, ziyoli, iqtisodiy jihatdan mustaqil qatlam esa ozchilikni taʼsir qiladi. Bunday holatda axborot ko‘p bo‘lsa ham, taʼsir kuchi kam bo‘ladi.
— Demak, ekspertlar fikriga ko‘ra, mazkur teraktdan so‘ng Rossiya Markaziy Osiyoga bosimni kuchaytirishga harakat qiladi. Bunday vaziyatda biz qanday yo‘l tutishimiz kerak? Migratsiya oqimini va buning ortidan kelib chiqadigan iqtisodiy bog‘liqlikni kamaytirishning choralari qanday?
— Eng avvalo, tashqi bozorlarga chiqadigan transport-logistika masalasini hal etish lozim. Afg‘oniston orqali, Qirg‘iziston orqali va Ozarbayjon orqali yangi yo‘nalishlarni ishga tushirish kerak. Shunda yuz minglab yangi ish o‘rinlari yaratiladi, investitsiya oqimi kuchayadi, natijada iqtisodiy qaramlikka barham beriladi. Bizning juda ko‘p yuklarimiz haligacha Rossiya orqali o‘tadi. Urush boshlanganda, Qozog‘iston Rossiyani qo‘llamagani uchun, neft mahsulotlari tranziti to‘xtatib qo‘yilgan edi. Qirg‘iziston va Tojikistonda migrantlardan kelayotgan mablag‘lar mamlakat YAIMning 40 foizini tashkil etadi. Bu nihoyatda katta ko‘rsatkich, bunday bog‘liqlikni kamaytirish lozim. Buning uchun yangi transport koridorlari yaratilishi kerak. Markaziy Osiyo yana oldingidek chorrahaga aylanishi zarur.
Izoh (0)