IMARC Group (xalqaro bozor tahlili bo‘yicha tadqiqot va maslahatlashuv guruhi) ma’lumotlariga ko‘ra, Markaziy Osiyoning elektron tijorat bozor hajmi 2022-yilga kelib 8 milliard dollarni tashkil etdi.
Keyingi besh yil ichida o‘sish 25,4 foizni tashkil etadi. COVID-19 pandemiyasi elektron tijoratni rivojlantirishga katta turtki bo‘ldi. Aynan koronavirus onlayn platformalarning keng qo‘llanishiga olib keldi. Shuningdek, rivojlanayotgan Internet infrastrukturasi va unga kirish imkoniyatlarining shahar va qishloq aholisi orasida kengayishi ko‘proq imkoniyatlarni ochadi va bozorning sekin, ammo barqaror o‘sishini qo‘llab-quvvatlaydi.
Biroq Markaziy Osiyoning elektron tijorat sohasidagi ekspertlar fikricha, davlat apparati bunday taraqqiyot ortidan yetib kela olmayapti. Jarayonning barcha ishtirokchilarining huquq va majburiyatlarini tartibga solish uchun alohida qonun lozim. Qonunni qabul qilgan davlatlar uni shoshilinch ravishda tayyorlagan, uning me’yorlari xom va ishlanmagan, deb hisoblaydi ekspertlar.
Masalan, Tojikistonda alohida Innovatsiya va raqamli texnologiyalar agentligi tashkil etilgan. Bugungi sanoat qanday muammolarga duch kelmoqda va vaziyatni qanday yaxshilash mumkinligi haqida Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodchilari so‘zlab berishdi. Ular tahlil va takliflarni tayyorlab, kelasi B5+1 forumida Olmaotada 14—15-martda ovoz berishadi.
Markaziy Osiyodagi elektron savdo bozor hajmi 8 mlrd tengeni tashkil qiladi
2023-yil may oyida B5+1 maxsus ishchi guruhi tashkil etildi, unga mintaqaviy NNT va biznes vakillari kirdi. Ishchi guruhga Markaziy Osiyoning besh mamlakati vakillari: Qozog‘iston, Qirg‘iziston, O‘zbekiston, Tojikiston va Turkmaniston kirdi. Bir yil ichida ekspertlar xalqaro institutlar bilan hamkorlik qilib, Milliy ishbilarmonlik kun tartibida ishtirok etganliklari va mamlakatlar hukumatlariga o‘z takliflarini taqdim etganliklari natijasida ayrim natijalarga erishdilar.
Mintaqaning o‘sib borayotgan aholisi keng iste’mol bozorini va o‘sib borayotgan mehnat resurslarini shakllantiradi. Markaziy Osiyoning 77 million aholisi yildan yilga deyarli 2 foizga o‘sib bormoqda. BMT baholariga ko‘ra, 2040-yilgacha bo‘lgan davrda mintaqada yillik demografik o‘sish o‘rtacha 1,1 foizni tashkil etadi. Demografiya Markaziy Osiyo mamlakatlarining iqtisodiyotlari o‘sishi uchun foydadir.
KPMG Caspian (2022) ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yilda Qozog‘istonda elektron tijorat bozori 19 foizga, ya’ni 5 milliard dollarga o‘sishi kutilmoqda. O‘zbekiston bozori haqida gapirganda, 2026-yilga kelib u 1 milliard dollarga yetishi prognoz qilinmoqda.
Nodavlat tashkilot Techno Women raisi, Digital Transformation OF asoschisi Aziza Shujeyeva MDH davlat rahbarlari darajasida elektron tijoratni rivojlantirish to‘g‘risida bitim imzolashni taklif qilmoqda. Hujjat mavjud bo‘lishi qonunchilik va tartibga solishni uyg‘unlashtirishda real rag‘bat bera oladi.
Onlayn muhitda iste’molchilar va biznes huquqlarini himoya qiluvchi, shuningdek, onlayn to‘lovlarning xavfsizligini ta’minlaydigan normativ hujjatlarni ishlab chiqish va qabul qilish zarur. Bojxona infratuzilmasini rivojlantirish va tovarlarni rasmiylashtirishda axborot tizimlarini integratsiyalash zarur, bu tartibga solish muddatlarini tubdan qisqartirish imkonini beradi. Davlat elektron tijorat sohasida rivojlanishni istagan tadbirkorlarga moliyaviy ko‘mak va o‘quv dasturlarini taqdim eta oladi. Shuningdek, tujjarlar, savdogarlar, hunarmandlar va boshqa KMK subyektlari uchun soddalashtirilgan va tushunarli soliq ma’muriyatini yaratish juda muhim”, — deydi Aziza Shujeyeva.
Ushbu va boshqa muhim takliflar 14—15-mart kunlari Olmaotadagi B5+1 forumida muhokama qilinadi.
Elektron tijoratni rivojlantirishga to‘sqinlik qiluvchi to‘siqlar
Ijobiy ko‘rsatkichlar bilan bir qatorda, elektron tijorat bozori o‘z salohiyatidan to‘liq foydalanmayotgan muammolar mavjud.
Elektron tijoratdagi to‘siqlar:
- logistika (hududda yetarli darajada aviareyslar, temiryo‘llar va h.k. yetishmasligi);
- elektron tijorat internetga kirish imkoniyatlarining o‘sishiga mos ravishda rivojlanmayapti;
- milliy valyutalarning devalvatsiyasi va xomashyo mahsulotlari narxlarining oshishi xavf sifatida ko‘rilmoqda;
- elektron tijorat savdo sohasi jamoat ishonchining past darajasidan aziyat chekmoqda;
- ma’lumotlar himoyasi zaif;
- litsenziyalash, soliq solish jarayoni yo‘lga qo‘yilmagan.
Markaziy Osiyodagi har bir alohida mamlakatdagi muammolarni bilish to‘siqlarni yengishni osonlashtiradi. Masalan, bir necha mamlakatlar allaqachon elektron tijorat to‘g‘risidagi qonunni qabul qilgan. Qirg‘iziston qonunni ishlab chiqqan davlatlarning birinchisi bo‘ldi.
“Bizda asosiy tushunchalar bo‘yicha o‘z takliflarimiz bor. Masalan, elektron tijorat operatori, bojxona ombori operatori, bozor xavfsizligi kabi tushunchalar mavjud. Bizda iste’molchilarni himoya qilish to‘g‘risida qonun, reklama to‘g‘risida qonun va elektron savdo to‘g‘risidagi qonun borligi, demak, ishchi guruh o‘z tavsiyalarini ishlab chiqqan holda ularni hozirgi zamon talablariga moslashtirishi kerakligi anglashiladi”, — deydi Qirg‘iziston Respublikasida IBECA dasturining milliy eksperti, Qirg‘iziston Respublikasining AQSHdagi sobiq elchisi Muktar Jumaliyev.
Ma’lumot sifatida, Qirg‘izistonda internetga 5,2 million foydalanuvchi kirish imkoniyatiga ega, ijtimoiy tarmoqlarning faol foydalanuvchilari — 2,7 million kishi, internetga kirish uchun mobil qurilmalardan foydalanadiganlar soni 8,9 foizni tashkil qiladi.
Shuningdek, ekspertlar chegaralarni kesib o‘tish, transport infrastrukturasi masalalarida muammolar borligini ta’kidlashmoqda. Davlat tomonidan butun hududni normativ-huquqiy asosni takomillashtirishda ko‘mak bo‘ladi.
Masalan, banklar allaqachon hamkorlik qilishni boshlaganlar: Qirg‘izistonning “N-bank"i va Qozog‘istonning “Kaspiy” banki bitimni imzolashdi, demak ikki mamlakat banklarining ilovalari bir-birini qo‘llab-quvvatlaydi. Endi Qirg‘izistonda deyarli har qanday to‘lovni N-bank ilovasi orqali onlayn to‘lash mumkin.
Elektron tijorat uchun birinchi agentlik
Tojikistonda so‘nggi ikki yil davomida davlat elektron tijoratni faol rivojlantirmoqda: 2022-yilda elektron savdo to‘g‘risidagi qonun qabul qilingan, so‘ngra prezident tomonidan davlat xizmatlari bo‘yicha naqdsiz hisob-kitoblarni kengaytirish choralari to‘g‘risida farmon chiqarilgan. Endi barcha fiskal to‘lovlar, shuningdek, kommunal xizmatlar ham to‘g‘ridan to‘g‘ri naqdsiz hisob-kitobga o‘tkazildi. Tojikistonda so‘nggi besh yil ichida elektron hamyon kartalari kabi to‘lovlar bir necha barobar ortdi.
2024-yilning boshida hukumatning qarori bilan Innovatsiyalar va raqamli texnologiyalar bo‘yicha yangi agentlik tashkil etilgan, uning asosiy yo‘nalishlaridan biri elektron tijoratni rivojlantirish hisoblanadi. Hozircha Tojikiston bu sohada huquq va majburiyatlarni tartibga solish uchun alohida idora yaratgan yagona davlatdir.
“Bizning elektron tijorat to‘g‘risidagi qonunimizda qalbaki xizmatlar va mos kelmaydigan tovarlardan himoya qilish va ularning huquqlarini tartibga solish mexanizmlari yo‘q. Lokal muammo bor: kuryerlik xizmatlari va yetkazib berish pochta xizmatlariga tenglashtirilgan bir qaror bilan tartibga solinadi. Tadbirkorlar barcha mexanizmlardan o‘tishlari, pochta faoliyati uchun minimal talablarga mos kelishlari kerak. Biz elektron tijorat bilan shug‘ullanadiganlar uchun litsenziyalashning insonparvar va yengil variantini taklif qilish kerak, deb hisoblaymiz. Bu bozorning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi, chunki bunday xizmatlar ko‘proq bo‘lsa, raqobat va sifat yaxshilanadi”, — deb o‘z mamlakatida muammolarni tavsiflab berdi Tojikistondagi IBECA dasturining milliy eksperti Alisher Shernazarov.
Elektron tijorat bitimlari uchun alohida bank hisobraqamlari
O‘zbekistonda 2022-yilda joriy etilgan qonun tadbirkorlarning huquqlarini cheklagan. Masalan, ishchi guruhning a’zolari xorijiy serverlarda o‘zlarining onlayn do‘konlarini joylashtirishda qiyinchiliklarni qayd etdilar. Mahalliy serverlar yetarlicha infratuzilmaga, sifat va xizmat darajasiga ega emas. Bir tomondan, qonun chiqaruvchilar buni mahalliy serverlarni rivojlantirish uchun qildi, lekin quvvat imkoniyatlarini oldindan hisobga olinmadi va endi qonun biznesmenlarga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
O‘zbekistonda transport logistikasi yaxshi rivojlangan. Transport tarmog‘i butun mamlakatni qamrab olgan, shuningdek, sifatli internetga ulanish imkoniyati ham mavjud. Ammo logistika sohasida kamchiliklar mavjud, masalan, omborlar yetishmaydi, yer uchastkalarining marketpleys uchun maqsadga muvofiq foydalanishlarida o‘zgarishlar mavjud. Ma’lumotlarni himoya qilish va iste’molchilarni himoyalash masalalari yechilmagan.
“Biz elektron tijorat korxonalari uchun maxsus bank hisobraqamlarini joriy etishni taklif etamiz. Bunday amaliyotga biz qator davlatlarda, jumladan, Qirg‘izistonda ham guvoh bo‘ldik. Maxsus hisoblarda tadbirkorlar faqatgina elektron tijorat bilan bog‘liq bitimlarni kuzatishadi. Bular an’anaviy savdo va elektron tijoratni bir-biridan ajratish uchun zarur. O‘zbekistonda turli soliq imtiyozlarini beruvchi davlat ko‘magi amalda, ammo buxgalterlik hisobini yuritish murakkabligi, kompetensiya yetarli emasligi uchun aksariyat hollarda imtiyozlardan foydalana olmaydilar”, — dedi O‘zbekistondagi IBECA dasturi bo‘yicha milliy ekspert Oljas Riskeldi.
Ekspertlar marketpleyslarga hukumat organlari va soliq, bojxona idoralari o‘rtasida vositachi bo‘lishlariga ruxsat berishni taklif qilishmoqda. Rivojlangan transport logistikasi va marketpleys mavjud bo‘lganiga qaramasdan, sotuvchilar yetishmasligi seziladi.
Asosiy maydonlarda sotuvchilar soni bor-yo‘g‘i 500 nafarga yetadi, vaholanki, O‘zbekiston aholisi ko‘p va ulkan bozorga ega mamlakat. Hozir marketpleyslar bepul tarzda sotuvchilarga soliq va bojxona hisoboti yuritishda yordam berishga tayyor, buning uchun faqatgina hukumat tomonidan ruxsat berilishi qolgan. Bunday xalqaro amaliyot Singapur, AQSH va boshqa rivojlangan davlatlarda qo‘llanadi.
Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun hukumat organlari va biznes assosiatsiyalarning Made in Central Asia brendi ostida milliy mahsulotlar sifati sertifikatsiyasi va uyg‘unlashtirishni ilgari surish bo‘yicha hamkorlik ulkan yutuq bo‘ladi. Bu elektron tijorat sohasida standartlar va me’yorlarni ishlab chiqishga va sohani rivojlantirishga, shuningdek, biznesning manfaatlarini himoya qilishga yordam beradi.
Ekspertlarning fikricha, Markaziy Osiyo mamlakatlari 2030-yilga borib elektron tijorat ulushini savdo aylanmasining 20 foizigacha oshirishni bemalol maqsad qilib qo‘yishlari mumkin. Bu mintaqaning iqtisodiy samaradorligini oshirishga, xarajatlarni kamaytirishga va integratsiyalashuv jarayonlarini tezlashtirishga, infrastruktura modernizatsiyasiga va mintaqalarda ish o‘rinlari yaratishga yordam beradi.
Bu biznesga o‘z mahsulotlari va xizmatlarini butun mamlakat bo‘ylab sotish imkoniyatini beradi, o‘z navbatida, ayollarning produktiv bandligini oshirishga ta’sir ko‘rsatadi.
Izoh (0)