Moziyga qarab ish ko‘rish xayrli, deydilar. Shunga ko‘ra biz ham bugungi suhbat mavzusini tarix ruknidan tanladik. Maʼlumki, har bir xalqning kelib chiqish va rivojlanish tarixi mavjud. “Daryo” bugun o‘zbek xalqining xalq sifatida shakllanish bosqichlari va tarixi haqida tarix fanlari doktori, professor G‘aybulla Boboyorov, tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) Munira Xatamova va tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori Sur’at Kubayevlar bilan suhbatlashdi.
– O‘zbek xalqining ham boy tarixi mavjud bo‘lib, u xalq bo‘lib shakllangunga qadar uzoq va murakkab etnik jarayonlarni boshdan kechirgan. O‘zbek xalqining etnogenezi va kelib chiqishi necha asrlik tarixga ega?
G‘aybulla Boboyorov, tarix fanlari doktori, professor:
– O‘zbek davlatchiligi 3 ming yillik tarixga ega. Miloddan oldingi VI-VII asrlarda qadimgi Xorazm, Baqtriya, So‘g‘d va keyinchalik Choch hamda Farg‘ona negizida, yaʼni Amudaryo va Sirdaryo oralig‘iga to‘g‘ri keladigan hududlarda yashovchi o‘troq xalqlar bilan ko‘chmanchi turkiy xalqlarning qo‘shilishi natijasida o‘zbeklarning ilk ajdodlari shakllangan, degan qarash mavjud. Shundan keyin qancha sulolalar bu makonda hukmronlik qilgan bo‘lsa, ularga tariximizning bir bo‘lagi sifatida qaraymiz.
Dunyoda tarixiga yondashish turlicha. Ayrim hududlarda millat deganda boshqa narsalar tushuniladi. Masalan, bizning hududda millat bo‘lish uchun o‘zining alohida tili, madaniyati va nomi, yaʼni o‘nlab o‘zlik omillari bo‘lishi kerak. Ayrim olimlar bir millatning odamlari bir-biriga o‘xshashi kerakligini yoki qadimdan bir nom bilan atalishi kerakligini taʼkidlashadi. Lekin Markaziy Osiyodagi barcha millatlar bu kategoriyalarga mos tushmaydi. Misol uchun, o‘zbek degan nom 3 ming yildan beri yo‘q. Faqat keyingi 500-600 yildan buyon yozma manbalarda uchray boshladi. Undan oldin turk degan nom bo‘lgan. Turk nomining ham 1,5-2 ming yillik tarixi bor. Undan oldin qanday nom bo‘lgan deb so‘rasangiz, baqtriyaliklar, sug‘diylar va ko‘chmanchi xunlar degan bo‘lish mumkin.
Millatning etnik nomi vaqt o‘tgani sari o‘zgarib turadi. To‘g‘ri, yaponlar 3-4 ming yildan beri bir nom bilan kelayotgan bo‘lishi mumkin. Lekin Yevropa xalqlarining ham nomlari vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib borgan. Misol uchun, fransuzlar – roman, ispanlar – lotin xalqlari deb atalgan. Yaʼni ko‘plab xalqlarning nomi keyingi davr mahsuli. Xususan, Markaziy Osiyodagi xalqlarning ham.
Munira Xatamova, tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori:
– Millat tushunchasi yaqin 100 yilliklardagi mahsulot hisoblanadi. To‘g‘ri Markaziy Osiyo hududida ko‘plab qadimgi madaniyatlar mavjud. Qadimdan bu makonda insonlar yashab kelgan, lekin bu yerda hozirgi o‘zbeklarning ajdodlari yashaganmi? Bu nomaʼlum. Chunki bu hududda migratsiya, yaʼni ko‘chib yurishlar ko‘p bo‘lgan. Ayrim tarixchi olimlar Markaziy Osiyo hududida forsiy zabon xalqlar hayot kechirgani va vaqt o‘tishi bilan turkiy qabilalar bu yerlarga ko‘chib kelganini taʼkidlaydi. Lekin bu juda bahsli masala.
Sur’at Kubayev, tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori:
– Bu masalaga Markaziy Osiyoning joylashuvi jihatdan yondashish kerak. Chunki bu yerlar bir qancha qadimiy sivilizatsiyalarni bog‘lovchi makon hisoblanadi. Yaʼni bu hududga kelib ketuvchi xalqlar juda ko‘p bo‘lgan. Shu boisdan bizning genimiz doim o‘zgarib turgan. To‘g‘ri, hozir olimlar o‘rtasida bu hududda forsiy tilda so‘zlashuvchi xalqlar yoki turkiy xalqlar yashagani borasida katta bahs ketmoqda. Lekin milliy o‘zlikning shakllanishida eng birinchi o‘rinda insonlar o‘zini kim deb qabul qilganiga qarash kerak. Chunki bir hududda yashagan xalq o‘zini umuman bu yerdagi xalqlarga aloqasi yo‘q deb hisoblashi mumkin.
Markaziy Osiyo xalqlarining kelib chiqish ildizlari borasida shuni aytmoqchimanki, turkiy tilli xalqlarning o‘rni juda katta bo‘lgan. Sababi turkiy xalqlar mintaqadagi keyingi siyosiy jarayonlarni tubdan o‘zgartirgan, yangi etnos sifatida qo‘shilib, turli xil jamoalarni o‘ziga qovushtirib, yangi bir birlikni shakllantirgan. Shu nuqtayi nazardan biz faqat bitta ildizni, yaʼni ko‘chmanchi turklar qabilalarini yaqqol ajdod sifatida ko‘rishimiz kerak. Chunki bu yerdagi xalqlar vaqt o‘tishi bilan o‘zini turkiylik bilan bog‘lagan.
Bugungi tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, turkiy xalqlar bu yerdagi shaharlarda ham katta qismni tashkil qilgani, ularni o‘ziga xos madaniyati shakllangani, bu yerdagi xalqlar bilan o‘zaro madaniy almashinuv qilganligining tasdig‘i ko‘p topilmoqda. Bu Turk xoqonligi davri (552–747)ga borib taqaladi.
– Akademik Ahmadali Asqarovning o‘zbeklarning shakllanishi bronza davriga borib taqalishi haqidagi konsepsiyasi-chi?
Sur’at Kubayev, tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori:
– Har bir sivilizatsiya 3 ming yil oldin boshlanishi shart emas. Masalan, mezoamerika sivilizatsiyalari juda kech boshlangan. Lekin ular yuqori madaniyat namunalarini yarata oldi. Oldingi tarixchi olimlarimiz bizning kelib chiqishimizni juda qadimgi davrga bog‘lashga harakat qilgan. Bizning sivilizatsiyani juda qadimiy deb talqin qilish noto‘g‘ri. Chunki biz keyinroq rivojlanib, o‘ziga xos madaniyat yaratdik.
G‘aybulla Boboyorov, tarix fanlari doktori, professor:
– Har bir sivilizatsiya odamga o‘xshaydi. Har bir yoshi katta odamning ichida “men kuchliroqman, men kattaman”, degan qarash yotadi. Olimlar ham o‘z xalqining qadimiyligini namoyon qilishga harakat qiladi.
– Biz o‘tgan ajdodlarimizni ulug‘lashni juda yaxshi ko‘ramiz. Go‘yo ular ideal insonlar bo‘lgandek. Bu qanchalik to‘g‘ri talqin?
G‘aybulla Boboyorov, tarix fanlari doktori, professor:
— Bu tarixni ulug‘lash bilan bog‘liq. Televideniye va kitoblar orqali tarixni ulug‘lash insonlar ongiga singdirilgan. Agar siz asl tarixni aytadigan bo‘lsangiz, sizni tashqi taʼsirga tushib qolganlikda ayblashadi.
Sur’at Kubayev, tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori:
– Yoritish bilan propagandaning o‘rtasi qilchalik. Lekin ko‘pchilik tarixchi olimlarimiz masalaga subyektiv yondashib, tarixni propaganda ko‘rinishiga olib kelib qo‘yadi. Masalan, propagandaning oqibatlarini Rossiya misolida yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Yaʼni tarixni antagonistik yondashuv bilan o‘rganmaslik kerak. Tarixni yaxshi yoki yomonga ajratib bo‘lmaydi.
Mustaqillik yillari tariximizni propaganda ko‘rinishiga olib kelib qo‘ydik. Masalan, “xunlar bizning avlodimiz emas, ular bizga begona”, deyish darajasiga yetdik. Bu yuqorida aytgan qilning narigi tomoniga o‘tib ketish hisoblanadi. Aslida tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, bu hududga ko‘chib kelgan barcha bizning ajdodlarimiz. Shuningdek, tarixni yoritishda antagonistik yondashuvga berilib, Zahiriddin Muhammad Boburni ideal shaxs sifatida ko‘tarib, Shayboniyxonni qoraladi, yaʼni tarixni propaganda darajasiga ko‘tardik.
Keyinchalik, asl tarixni yoritganlarni qabul qila olmadik. Misol uchun, o‘zbek xalqining shakllanishida ko‘chmanchi-chorvador xalqlarning o‘rni katta, shulardan biri Shayboniyxon boshchiligidagi o‘zbek qabilalari deb aytsak, xalq bunga ishonmayapti. Shuning uchun tarixni propaganda ko‘rinishiga olib bormaslik kerak. Bu salbiy oqibatlarga olib keladi.
— Mustaqillik yillarida Markaziy Osiyo davlatlari o‘z tarixini ulug‘lab yoritishga harakat qildi. Bu mintaqaning o‘zaro integratsiyasiga qanday taʼsir ko‘rsatdi?
Munira Xatamova, tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori:
– Mustaqillikning ilk yillari O‘zbekiston birinchi prezidenti Islom Karimov va Qozog‘iston birinchi rahbari Nursulton Nazarboyev Markaziy Osiyo mamlakatlarini birlashtirish uchun harakat qildi. Ammo liderlarning shaxsiy ambitsiyalari o‘zaro integratsiyaga xalaqit berdi. Yaʼni mintaqada kim lider bo‘lish masalasi. Ikkinchidan esa Markaziy Osiyoda kim azaldan mavjud, degan masala ko‘tarildi. Bu borada 90-yillardan boshlab, to 2000-yillargacha olimlar o‘rtasida tortishuvlar yuzaga keldi. Masalan, Turkmaniston o‘zining “Ruhnama” kitobini, Qirg‘iziston “Manas” kitobini, Qozog‘iston “Ko‘chmanchilar” (trilogiya) kitobini, O‘zbekiston esa o‘troq xalq bo‘lganini isbotlashga harakat qildi. Bir so‘z bilan aytganda, hamma aravani har qayoqqa tortdi. Natijada esa chorak asr davomida mintaqada integratsiya falajlandi. Agar Markaziy Osiyo davlatlari o‘zining tarixi, hududi va muammolari bitta ekanligini anglaganida, hozir holat boshqacha ko‘rinishda bo‘lar edi.
O‘zbekistonda ko‘chmanchilar hayoti haqida tadqiqot olib bormoqchi bo‘lganimizda, ayrim eʼtiborli olimlarimiz “bizda ko‘chmanchilik degan narsa yo‘q, ana ko‘chmanchilik qozoqlarda bor” deb eʼtiroz bildirgan. Lekin 80-yillarda G‘arb olimlari Markaziy Osiyo hududida tadqiqot o‘tkazganda, o‘troq qabilalar bilan ko‘chmanchi qabilalar doim o‘zaro yaqin munosabatda bo‘lib kelganini aniqlangan. Lekin bizning olimlarimiz bu tadqiqotni tan olmadi. Masalan, akademik Yuriy Fedorovich Buryakov Choch (hozirgi Toshkent) vohasi ko‘chmanchi va o‘troqlarni bog‘lab turuvchi hudud ekanligini o‘z tadqiqotlarida aytib o‘tgan.
Milodiy IV asrlarda Osiyodagi xun qabilalari Amudaryo va Sirdaryo oraliqlariga kirib kelib, bu yerdagi hukmdorlarni ag‘darib, o‘rniga o‘z hukmdorlarini qo‘ygan. Lekin baʼzi olimlarimiz bu yerlarda xunlar bo‘lganini tan olmaydi. Shuni unutmasligimiz kerakki, mo‘g‘ullar bosqini yuz berguncha bo‘lgan davrda Markaziy Osiyodagi kichik voha hukmdorlari katta imperiyalar qo‘l ostida vassal bo‘lgan. Bu yerda vassal bo‘lishni noto‘g‘ri tushunish kerak emas.
– Mintaqada regeonalizmni rivojlantirish uchun qanday tarix yozishimiz kerak?
G‘aybulla Boboyorov, tarix fanlari doktori, professor:
– Markaziy Osiyo bu — bir katta stoldek gap, yaʼni bir katta makonni umumiy makon deb hisoblashimiz mumkin. Agar mintaqada regeonalizmni rivojlantirmoqchi bo‘lsak, ota-bobolarimiz qanday yo‘l tutganligiga bir nazar solishimiz kerak. Ular qo‘ni-qo‘shni bo‘lganidan keyin tinch-totuv yashash kerakligini tushunib yetgan. Shuning uchun ota-boblarimiz etnik nizolar kelib chiqmasligi uchun quda-anda bo‘lgan. Yoki bo‘lmasa, yozma manbalarda Xorazmshohlar davri (1097-1221) yoki Temuriylar davri (1370-1507 tahr) bo‘lsin Amudaryo va Sirdaryo oralig‘idagi xalqlar turk-u tojik deb atalgan. Misol uchun, sulolalar turklardan bo‘lsa, vazirlar fors-tojiklardan bo‘lgan. Agar Markaziy Osiyo davlatlari kelajakda integratsiyaga kirishmoqchi bo‘lsa, mana shu tomonlarga ham eʼtibor qaratishimiz kerak.
Ayrim olimlarimiz ichida faqat tili bir-biriga o‘xshash bo‘lganlar bir bo‘lishi kerak, deydiganlari ham topiladi. Lekin hozirgi real vaziyat boshqa narsani taqozo qilmoqda. Qozoq, tojik, qirg‘iz, turkman va o‘zbeklar tarixdan bir-biri bilan aralashib hayot kechirib kelgan. Mana shundan kelib chiqib yondashishimiz kerak.
Munira Xatamova, tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori:
– Birlashuv bo‘lishi uchun tashqi taʼsir ham bo‘lishi kerak. Hozir imperializmdan voz kechilgan bo‘lishi mumkin, lekin bu faqat qog‘ozda! Lekin aslida imperiyalar bugun ham mavjud. Agar o‘sha imperiyalar Markaziy Osiyo davlatlarini qaytadan mustamlaka qilib olishni istab qolsa, nima qilamiz? Yoki bo‘lmasa ekologik tahdidlar ham bor. Shuning uchun regiondagi muammolarni hamjihatlikda hal qilishimiz zarur. Bundan tashqari, bu makonda turli din vakillari o‘zaro birgalikda yashagan. Hech kim bir-birini ajratmagan. Bu makonda buddistlar, nasroniylar va musulmonlar bo‘lgan. Mana shu narsalarni to‘g‘ri o‘rganib, to‘g‘ri xulosaga kelishimiz kerak.
– O‘zbek nomining kelib chiqishi qaysi davrga borib taqaladi?
Sur’at Kubayev, tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori:
– Avvalo o‘zbek nomining kelib chiqishi va yoyilishi borasida XVI asrga nazar tashlashimiz kerak. Yozma manbalarda XVI asrdan boshlab bu hududlarga ko‘chmanchi o‘zbek qabilalari kirib kelgani haqida maʼlumotlar uchraydi. Yaʼni o‘zbek nomini tarqalishida Shayboniylar katta rol o‘ynagan. Bundan tashqari, bugungi kunda o‘zbek nomini Dashti Qipchoq hududlarida hukmronlik qilgan O‘zbekxon (1282-1341) bilan bog‘lash harakatlari ham bor.
– Bir millat nomini bir shaxsga bog‘lash qanchalik to‘g‘ri?
Sur’at Kubayev, tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori:
– Millat nomini bir kishi olgan bo‘lishi mumkin, lekin bitta shaxsning nomi millat darajasiga ko‘tarilishi juda qiyin va katta muddat talab qiladi. Chunki etnoslarni shakllanishida maʼlum bir kishining nomi emas, balki bir jamoaning nomi kishilarga nom bo‘lib o‘tishi yaqinroq. Shu boisdan aytish mumkinki, o‘zbek nomining yoyilishini XVI asrda bizni hududimizga kirib kelgan so‘nggi ko‘chmanchi chorvador xalqlarning kelishi bilan bevosita bog‘liq.
Bir qiziq jihati borki, tashqaridan boshqa xalqlar kelayotgan bo‘lsa, bu yerdagi xalqlar qanday shakllanadi, degan kelishmovchilik yuzaga keladi. Bu jarayonda nomlarda o‘zgarish yuz beradi. Chunki nomlar qaysi jamoaning ko‘pligi va boshqaruvda ekanligiga qarab o‘zgaradi. Masalan, eng qadimgi davrda Yevrosiyo dashtlarida doim lider xalqning nomi butun o‘sha hududda yashagan ko‘chmanchi jamoalarning umumiy nomiga aylanib ketgan. Misol uchun, Sak madaniyati, Sarmatlar madaniyati, Xun madaniyati. Aslida bu jamoalar butun Yevrosiyo dashtlarida ko‘chib yurgan, yaʼni madaniyatlar lider xalqning nomi bilan atalgan. Shu boisdan aytishimiz mumkinki, XVI asrdan paydo bo‘lgan o‘zbek nomining keng yoyilishiga eng katta omil – Markaziy Osiyoni yangidan birlashtira olgan yangi jamoaning boshqaruvga kelishi bo‘ldi.
G‘aybulla Boboyorov, tarix fanlari doktori, professor:
– Shayboniylardan avval bu o‘lkada temuriylar hukmron edi. Temuriylar davrida bu yerda turk nomi keng yoyilgan bo‘lgan. Dashti Qipchoqda o‘zbek nomi ostida birlashgan xalqlar ham aslida turkiy xalqlar edi. Yaʼni o‘zbeklar Dashti Qipchoqdan Amudaryo va Sirdaryo oralig‘iga ko‘chib kelganida, begona muhitga tushib qolmagan. Chunki sulolalar farqli bo‘lsa-da, bu hududlarda migratsiya ko‘p bo‘lgan. Shu sababli o‘zbeklar bu yerdagi xalqlar bilan birlashib ketgan. Mana shunday jarayon qozoqlarda ham biz bilan bir vaqtda yuz berdi. Masalan, qoraqalpoqlar Volga daryosi va Orol bo‘ylarida ko‘chib yurgan. Ular ham turkiy edi. To‘g‘ri, qirg‘iz nomi miloddan oldingi III asrda paydo bo‘lgan. Lekin bugungi qirg‘iz xalqining shakllanishida Dashti Qipchoqdagi o‘zbek, qozoq, qoraqalpoq va no‘g‘aylar ichidagi migratsiya ularning tiliga va madaniyatiga taʼsir qildi. Yaʼni Markaziy Osiyo hududidagi barcha xalqlar bir davrning mahsuli hisoblanadi.
Sardor Ali suhbatlashdi
Izoh (0)