Sobiq oliy taʼlim vaziri, hozirda Termiz davlat universiteti rektori Abduqodir Toshqulov Surxondaryo telekanaliga bergan intervyusida taʼlim-tarbiya, smartfonlar, tarixni ommalashtirish va boshqa masalalarda fikr bildirdi. “Daryo” universitet rahbari aytgan ayrim gaplarni matnlashtirdi.
“Bugungi muammolar — sifatsiz taʼlim hosilasi”
Asosiy masala — maktab. Bog‘chaga hamma bora olmaydi. Universitetda barcha o‘qimaydi. Lekin maktabda hamma o‘qiydi. Shuning uchun ham maktabdagi taʼlim-tarbiya juda katta masala. Bugungi maʼnaviy tanazzullar, yuzaga chiqayotgan muammolar bundan 10-15 yil oldingi xalq taʼlimi tizimidagi yaxshi o‘qitmaganlik, muammolarning hosilasi. Tizimda yo‘l qo‘yilayotgan xatolar oqibati 3-4 yildan keyin chiqa boshlaydi, agar bo‘lsa.
Men oliy taʼlim tizimidaman. Boshqa tizimlarni muhokama qilasiz, deb ko‘p dakki eshitardim. Xalq biladi hozir maktabning ahvolini. Men bunga to‘xtalmoqchi emasman. Agar maktab tuzatilmasa, maktab taʼlimi tizimli bo‘lmasa, oliy taʼlimdan ham, boshqasidan ham hech narsa kutmang. Maktab — asos. Maktablarning taʼlim platformasini o‘zgartirishi kerak: ajrab, ajrab, har xil bo‘lib yotibdi.
“Smartfon — insoniyatni boshqarish loyihasi”
Bugun yoshlar, onalar, yoshi kattalar ham virtual hayotga bog‘lanib qoldi. Smartfonga bog‘lanib qoldi. Men o‘ylayman, smartfon ham qulaylik, ham global imkoniyat bo‘lish bilan birga, bu katta loyiha. Insoniyatni maʼlum bir g‘oyalar atrofida boshqarish loyihasi. Buni anglashimiz kerak.
Bugun ko‘rsangiz, uch yashar bolangizning qo‘lidan telefonni ololmayapsiz. Bola nimaga televizorga qaramayapti, telefonga yopishib olyapti? Chunki u yerda bolani o‘ziga tortadigan sunʼiy intellekt ishlayapti. Unda ranglar shunday tanlanganki, bola ko‘zini uzolmaydi. Qo‘lidan olsangiz, chinqirib yig‘laydi.
Men smartfondan hazar qilaman. Bolalarim qo‘liga smartfon oldimi, menda allergiya paydo bo‘ladi. “Ota-ona bilan suhbat qilib o‘tirmaydimi, yig‘ishtir”, deyman. Nimaga? Qalbning fasodi ko‘zning chalg‘ishidan boshlanadi. Hozir smartfonda shunday sunʼiy intellekt ishlayaptiki, siz yaxshi narsa ko‘rib turgan bo‘lsangiz ham orada bitta fahsh narsa chiqib keladi. Ko‘z uni ko‘rdi, miyaga buyruq berdi va qalb buziladi.
“Bolani 18 yoshidan keyin o‘zgartirish juda qiyin”
Bola 18 yoshgacha savodini chiqarib olmadimi, keyin amrimahol. U yengil hayotga kiradi. Virtual hayotda 50 ta kanalga obuna bo‘lib, o‘zini tamom qiladi.
Koreyada 18 yoshgacha bo‘lgan vaqtni “baxtsiz bolalik davri” deb atashadi. Yaʼni qiyin davr, faqat o‘qish, o‘qish, o‘qish... U yerda ota-ona topgan puliga bolasini o‘qitadi. Ertalabdan kechgacha bola o‘qiydi, shuning uchun ham u davrni “baxtsiz bolalik” deyishadi.
Agar zo‘r taʼlim berganimizda, bu suhbatga hojat bo‘lmasdi. Nimagaki bola sinfda, auditoriyada ilm olib charchab uyga borsa, telefon chuqulashga ham vaqti bo‘lmaydi. U yostig‘ini sog‘inadi, uyqusi keladi. Chunki bilim olib charchaydi. Biz auditoriyada bilim bermaganimiz uchun mana shunaqa holatlar bo‘lyapti. Ayb taʼlimda, ayb oilada.
Oila o‘zini isloh qilishi kerak. Bolani qo‘lidan smartfonni olib, keraksiz Telegram kanallarni o‘chirib tashlasin, “bolam bundan senga nima foyda, bular nega kerak”, desin. Oilani reja qilsin. Mana masalan, yaqinda bolalarim bilan Zoom orqali yig‘ilish qildim. Talaba, onasi, ukalarim hammamiz oilamizda nima muammo bor, nega falonchining o‘qishi yaxshi emas, nega falonchi hozirgacha uylanmayapti — hamma masalalarni muhokama qilib oldik.
Biz nima qilamiz? Bir qo‘yni so‘yamiz, yarmini sho‘rva qilib, yarmini qovurib yeymiz, tarqalamiz. Nimaga oilaning perspektivasi muhokama qilinmaydi?!
Jamiyatdagi depressiya haqida
Biz bolalarimizni kuchli qilib tarbiyalashimiz kerak. Bolalar juda depressiya holatida — ular juda badjahl. Faqatgina bolalar emas, jamiyatda bu narsani kuzatyapmiz. Ko‘chada yurganda bitta svetofor chirog‘i ishlamay qolsa, umringiz mobaynida eshitmagan so‘kishlarni o‘sha yerda eshitasiz. Shunaqa baqir-chaqir, haqoratlar...
Toshkentda bir svetoforga to‘xtadim. Yonida qo‘shimcha yashil chiroq yonib turgan ekan. Men bu yonda deb o‘ylab, qo‘zg‘aldim. Angladim va to‘xtadim. Mashinada ikki nafar yosh farzandim o‘tiribdi. Mashinam qattiq urilmadi, lekin oldimdagi “Jiguli”ga ozgina tegdi. Bolalarim buni sezmabdi ham. Ana janjalni ko‘ring! Mashinada o‘tirgan bir odamning umurtqasi zarar ko‘radigan bo‘ldi, uni men davolatadigan bo‘ldim! Eng muhimi, davlat ishida ishlaganimni bilishgach, bir oy boshim g‘avg‘odan chiqmadi. “Kattangga yozaman, boshqa qilaman”, dedi. Shu odamgarchilikmi? Maʼnaviyat ko‘chada, mehmonni oldida, uyda ko‘rinadi.
“O‘zbek millatiga daxl qilishyapti”
Biz tariximizni ommalashtirishimiz kerak. Qaysidir davlatlarda kimlardir chiqib, o‘zbek millatiga, tarixiga daxl qilyapti, o‘zicha muhokama qilyapti. Bunga jizzakilik qilib, tortishgan bilan qanchalik foyda bor bilmayman. Bunga raddiya beradigan rasmiy idoralar bor. Lekin uning o‘rniga yoshlarni, jamiyatni o‘z tariximizga o‘rgatishimiz kerak.
Mana TikTok’ning bir yarim daqiqali kontenti bir bolaning fikrini qanchalik buzyapti?! Biz konstitutsiyaga muhrlab qo‘ygan uch ming yillik tariximizni 15-20 daqiqali animatsiyada ko‘rsatib beraylik. Amir Temur bobomizni yurishlari haqida yaxshi kino ishlay olishmadi. “Brifli” degani bor smartfonlarda, kitoblarni, romanlarni 15-20 daqiqada boshidan oxirigacha tushuntirib beradi. Shu “Brifli”ni 15 daqiqa vaqt ajratib ko‘rsangiz, masalan, “Jinoyat va jazo” romanini o‘qigandek bo‘lasiz. Hozir ayrim dangasalar hatto shuni ham qilmayapti.
Tariximizni o‘rgatadigan 20 daqiqali animatsiyalarni ko‘paytirish kerak. Bordir bitta-yarimta, lekin men ko‘rmaganman. Eh, qancha buyukliklar bo‘lgan! Davlatlar tarixini to‘qib chiqaradi, aslida hech narsasi bo‘lmasa-da. Lekin bizda tarix ufurib yotibdi. Shuni chiroyli tarzda yetkazadigan uslublardan foydalanish kerak. Bugun bolalarimiz davlatchilik tariximizni bilishlari kerak. Uch ming yillik davlatchilik tarixiga ega davlatlar ko‘p emas.
“Fan doktori adabiyotdan bexabar”
To‘rt kun oldin qabulimga xodimlarimdan 35 yoshlar atrofidagi uch nafari kirdi. Ularning bari fan doktorlari. Men ulardan birini filologiya fakultetini yoshlar bilan ishlash bo‘yicha dekan o‘rinbosari sifatida tayinlashim kerak edi. Savol beryapman: “Dostoyevskiyning “Jinoyat va jazo” romanini o‘qiganmisiz”, desam, o‘qimagan. “Kafkani taniysizmi”, desam, tanimaydi. Adabiyotchi, fan doktori haqida gap ketyapti.
O‘zimning jamoamni yomonlamoqchi emasman, lekin haqiqiy holatni ham aytish kerak. Eng yomoni, “radikalizm deganda nimani tushunasiz”, desam, javob yo‘q. Qanaqa qilib men ming nafar filolog yetishib chiqadigan, til o‘rgatadigan, adabiyotchi bo‘ladiganlar taqdirini bularga ishonib topshirishim mumkin? Hay, dissertatsiya yozgandir. Lekin qani hayot bilan bog‘lanish, yangiliklarga intilish, kitob o‘qish... Uchalasini ham lavozimga o‘tkazmadim. Yuragim yig‘ladi.
“Universitetning 200 nafar o‘qituvchisida hech qanday natija yo‘q”
Termiz davlat universitetida ikkinchi marta rektor bo‘lish men uchun sharaf! Rektor sifatida ish boshlaganimga 100 kun bo‘ldi. Ikkinchi bor rektor bo‘lib kelish avvalgidan ko‘ra ancha farqli, albatta. Juda katta tajriba, salohiyat bilan keldim deb o‘ylayman.
Boshida ba’zi xodimlar bilan qattiq kelisha olmaslik holatlari bo‘ldi. Besh nafar prorektor o‘rniga, uch nafar yosh, til biladigan, zamonaviy prorektorlar tayinlandi. 14 ta fakultetdan 7 tasining dekani almashtirildi. 70 foiz rahbar almashdi.
Bu yil 1-yanvardan boshlab universitetda sunʼiy intellekt bilan ishlaydigan KPI dasturimizni yaratdik va amaliyotga joriy qildik. Hozir 750 nafar professor-o‘qituvchining 550 nafarida natija bor. Qolgan 200 nafar o‘qituvchida hech qanday natija yo‘q. Ular quruq auditoriyaga kirib-chiqqan, darsni ham jo‘yali bera olmagan. KPI tizimi — ish samaradorligini ko‘rsatadigan oyna. O‘qituvchining yuziga oyna tutildi. Endi ishlagan professorlarning oyligiga ustama beramiz. Agar o‘qituvchi 10 million so‘m oylik olsa va yaxshi ishlasa, u 20 million so‘m oladi. Harakat qilmagan, ishlamagan 200 nafarga yaqin professor-o‘qituvchi bilan o‘quv yili oxirida xayrlashamiz.
Izoh (0)