5-fevral kuni Qozog‘iston hukumatidagi ayrim yuqori lavozimlarda o‘zgarishlar ro‘y berdi. Prezident devoni eʼlon qilgan farmonda prezident Qosim-Jo‘mart To‘qayev Qozog‘iston bosh vaziri Alixon Smailovning isteʼfosini qabul qilgani tasdiqlandi. Prezident To‘qayev Smailovning birinchi o‘rinbosari Roman Sklyarni vaqtincha bosh vazir etib tayinladi. Sobiq Vazirlar Mahkamasining boshqa a’zolari yangi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlangunga qadar o‘z vazifalarini bajarishda davom etadi.
Qozog‘iston hukumati tartibiga ko‘ra, endi hukmron “Amanat” partiyasi To‘qayevga bosh vazirlikka nomzod ko‘rsatadi. Keyin prezident o‘z tanlovini tasdiqlash uchun Qozog‘iston parlamentiga taqdim etadi.
7-fevral, chorshanba kuni prezident To‘qayev Vazirlar Mahkamasining amaldagi va yangi a’zolari bilan uchrashuvda ishtirok etadi. Taxminlarga ko‘ra, ushbu yig‘ilishda u rasman yangi bosh vazir nomini e‘lon qiladi va Vazirlar Mahkamasi oldiga asosiy vazifalarni qo‘yadi.
Prezident devoni Smaliovning iste’foga chiqishining rasmiy sababini oshkor qilmadi. 51 yoshli Alixon Smailov 2022-yil yanvarida Asqar Mamin o‘rniga bosh vazir lavozimini egallagan edi. Smailovning tayinlanishi shiddatli tartibsizliklar davrida yuz berdi va ijtimoiy muammolarni hal qilish uchun yangi rahbarlik zarur ekani aytilgandi.
O‘tgan vaqt davomida nisbatan xotirjamlikka erishilgan bo‘lsa-da, rahbariyatdagi so‘nggi o‘zgarish prezidentning Vazirlar Mahkamasi shoshilinch ravishda zarur bo‘lgan iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish bo‘yicha erishgan natijalaridan noroziligi sababli kelib chiqishi mumkin, deb taxmin qilish mumkin.
Prezident dadillikni talab qiladigan ulkan iqtisodiy maqsadlarga erishishga harakat qilmoqda, ehtimol u o‘z qarashlarini amalga oshirish uchun yangi jamoa kerakligini ommaga namoyish qilayotgandir.
2024-yilda Qosim-Jo‘mart To‘qayev prezident bo‘lganiga besh yil to‘ladi. Mustaqillikning dastlabki yillaridan beri Qozog‘istonning birinchi va “bir umrlik” rahbari bo‘lgan Nursulton Nazarboyevning qariyb 30 yillik boshqaruvi bilan solishtirganda, To‘qayevning prezidentlik muddati nisbatan qisqa. Shunga qaramay, bu hukumatning iqtisodiy maqsadlarini amalga oshirish yo‘lida o‘lchanadigan qadamlarni sarhisob qilish uchun yetarli vaqt hisoblanadi.
Smailov To‘qayevning shu kungacha bo‘lgan davrining deyarli yarmida bosh vazir lavozimini egallagan. Uning mandati faqat 2029-yilgacha davom etishini bilgan To‘qayev iqtisodiy maqsadlarga erishish va Qozog‘iston iqtisodiyotini rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan yirik loyihalar natijasini tezroq ko‘rish uchun shoshilayotgan bo‘lishi mumkin.
To‘qayevning iqtisodiy islohot maqsadlariga erishish uchun mahalliy va markaziy hukumat tomonidan talab qilinadigan harakatlar hozircha yetarli bo‘lmadi. Prezident manfaatdor tomonlarni javobgarlikka tortadigan va iqtisodiyotni keskin yaxshilash sari samarali harakat qiladigan bosh vazirni qidirayotgan bo‘lishi mumkin.
Yaqinda To‘qayev mahalliy jurnalistlar bilan suhbatda Vazirlar Mahkamasi oldiga qo‘ygan eng katta vazifa kelgusi besh yil ichida mamlakat yalpi ichki mahsulotini ikki barobarga oshirish, uning qiymatini 450 milliard dollarga yetkazish ekanligini ta’kidladi. YIMni mamlakat farovonligining yakuniy o'lchovi sifatida ko'rish unchalik ham to‘g‘ri bo'lmasa-da, bu maqsadga erishish mamlakatning iqtisodiy muhiti va yo'nalishini o'zgartirishning hal qiluvchi qismi bo'ladi. YIM bo‘yicha maqsadga erishish uchun bo‘lajak bosh vazirdan kuchli rahbarlik talab etiladi. Prezidentning so‘zlariga ko‘ra, YIMni ikki barobarga oshirish maqsadiga erishish uchun bir qancha qadamlar kerak. To‘qayev strategiyasining birinchi elementi yirik sanoat loyihalarini amalga oshirishga qaratilgan. O‘zining so‘nggi “Qozoq xalqiga Murojaatnomasida” (o‘tgan yilning sentyabr oyida eʼlon qilingan) To‘qayev Vazirlar Mahkamasini yirik loyihalar ro‘yxatini ishlab chiqishga va ularni amalga oshirish bo‘yicha batafsil yo‘l xaritasini ishlab chiqishga chaqirdi. Prezident To‘qayev Qozog‘istonda so‘nggi besh yil ichida amalga oshirishga uringan barcha siyosiy va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish uchun Qozog‘iston hukumatiga kuchli yetakchilik, qat’iy harakat va islohotchi va innovatsion siyosatni amalga oshirish bo‘yicha qat’iy majburiyat kerak bo‘ladi. Hozirgi voqelik shundan iboratki, mamlakat chinakam gullab-yashnashi uchun zarur bo'lgan tarkibiy, siyosiy va iqtisodiy o'zgarishlarga erishish yo'lida yetarlicha muvaffaqiyatga erishmagan. YIMni ikki baravar oshirish hozirgi sharoitda va hukumatning ayrim darajalarida tajriba yetishmasligi tufayli erishish qiyin, hatto imkonsiz bo'lsa ham, maqsadga erishish mumkin. Qozog‘iston hukumati jamiyat va iqtisodiyotni modernizatsiya qilishga qaratilgan sa’y-harakatlariga qaramay, o‘zgarishlar oddiy fuqaro uchun yetarlicha tez bo‘lmadi. Qozog‘istonni o‘z vatanim deb ataydiganlarning ko‘pchiligi hozirgi hayotdan norozi. Ular ishsizlikning yuqori darajasidan, oziq-ovqat va yoqilg'i narxlarining oshishidan, yomon infratuzilma va yuqori darajadagi ifloslanishdan norozi ekanliklarini tushunish mumkin. Ular xalq ta’limi va sog‘liqni saqlash tizimidagi tez-tez ro‘y berayotgan chalkash o‘zgarishlarga ham dosh bera olmayapti. To‘qayevning rejasiga ko‘ra, Qozog‘iston iqtisodiyotini jadal sur’atlar bilan o‘stirishning yana bir usuli bu xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha ishlarni jadallashtirishdir. To‘qayev Qozog‘istonda iqtisodiy o‘sishni oshirishda samarali bo‘ladi deb hisoblagan yana ikkita mexanizm davlat mulkini xususiylashtirish va avvalgi siyosiy rejim a’zolari tomonidan o‘g‘irlangan boyliklarni vataniga qaytarishdir.
Maosh va ish sharoitlarini yaxshilashni talab qilayotgan baxtsiz neftchilar va konchilar haqidagi xabarlar mahalliy qozoq matbuotida tez-tez paydo bo‘ladi. Qozog‘istonda yaqin kelajakda umummilliy norozilik namoyishi bo‘lishi dargumon bo‘lsa-da, 2022-yil yanvaridagi fojiali voqealar (mamlakatni larzaga keltirgan shiddatli tartibsizliklar) xotiralari hamon alamli.
Qozog‘iston bosh vaziri lavozimini kim egallasa, o‘z kun tartibida oddiy qozoq fuqarolari oldida turgan murakkab masalalar hal bo‘lishi uchun katta mehnat qilishi kerak. Yangi bosh vazir Qozog‘iston yalpi ichki mahsulotini ikki barobarga oshirish monumental harakatlar va nihoyatda malakali boshqaruvni talab qilishini ham tushunishi kerak.
Bu Qozog'istondan hozirgidan tubdan farq qiladigan, o'zining ko'plab xususiyatlarini ortda qoldiradigan iqtisodiyot turiga aylanishini talab qiladi. Ushbu yangi iqtisodiyot mamlakatning tabiiy resurslari eksportiga unchalik bog'liq emas yoki uglerodga asoslangan energiya oqimlari bilan belgilanadigan global iqtisodiyotga o'z hissasini qo'shishi mumkin emas edi. Shuningdek, u global iqtisodiyotdan izolyatsiyasi tobora kuchayib borayotgan shimoliy qo'shnisi bilan sezilarli darajada kamroq bog'lanishi kerak. Ushbu yangi iqtisodiyotda hukumat makroiqtisodiy barqarorlikni saqlash va fiskal majburiyatlarni moliyalashtirish uchun Milliy neft boylik fondi transfertlariga u qadar tayanishi mumkin emas edi.
Agar Qozog‘iston iqtisodiyoti jadal rivojlanayotganini tasavvur qiladigan bo‘lsak, u oddiy qozoq fuqarolarining hayotida sog‘lom o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi. Endi mamlakat aholisi uchta yirik shahar – Olmaota, Ostona va Chimkent atrofida bunchalik to‘planib qolmas edi. Qishloq joylar va kichikroq shaharlar yirik shaharlar bilan bir qatorda iqtisodiy o'sishning dvigatellari bo'ladi. Yaxshiroq iqtisodiy modelda Qozog'iston o'z aholisining ko'pini norasmiy ravishda ish bilan ta'minlashdan voz kechib, ularni ijtimoiy ta'minotga hissa qo'shishdan saqlaydi (shunday qilib, pensiyaga chiqish uchun ularning turmush darajasini xavf ostiga qo'yadi).
Yangi iqtisod ishchilarni qadrlashi va himoyalanishini ta’minlashi kerak, garchi bu chet ellik investorlar va menejerlarni ish joyidagi sharoit uchun javobgarlikka tortishni anglatsa ham. Hukumat chet ellik investor bilan o'ttiz yil davomida "hamkorlik"ni tugatishni kutadigan iqtisodiyot bo'lmaydi. Bunday iqtisodiyot asosiy xavfsizlik choralarini ko'ra olmagan, buning ortidan yuzlab ko'mir konchilari hayotdan ko'z yumgan, qayg'uli oilalarni daromad manbayisiz qoldirgandi.
Ushbu yangi va yaxshiroq iqtisodiyot turi Qozog'istonda shakllana boshlaganiga oid ko'rsatkichlar mavjud. Mamlakat Yevropa Ittifoqi va Xitoy bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri hamkorlikka e’tibor qaratib, energiya transporti va savdo aloqalarini bosqichma-bosqich diversifikatsiya qilmoqda. Masalan, Qozog‘iston 2022-yilda Yevropa Ittifoqi bilan unga xomashyo va nodir metallarini yetkazib berish bo‘yicha shartnoma tuzdi. Bu kelishuv Rossiyadan ko'proq uzoqlashish sari dadil qadam edi.
Xitoyga kelsak, Qozog'iston ham ushbu yirik iqtisodiyot bilan iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlashga faol harakat qilmoqda. 2023-yilda Qozog‘iston Shanxay Hamkorlik Tashkilotiga (ShHT) raislikni o‘z zimmasiga oldi. Prezident To‘qayev buni, Londonda joylashgan Economist Intelligence Unit ekspertlari taʼbiri bilan aytganda, “Sharq va G‘arb o‘rtasida chuqurroq geosiyosiy tafovut”ning oldini olish uchun Shanxay hamkorlik tashkiloti aʼzolarining o‘rnini o‘zgartirish imkoniyati sifatida ko‘rmoqda. EIU hisobotiga ko‘ra, “ShHT yetakchilik davri Qozog‘istonga xalqaro maydonda o‘z og‘irligidan yuqori bo‘lishda davom etish imkonini beradi, chunki u geosiyosiy bo‘linishlar davrida o‘zini halol broker sifatida namoyon etadi”.
Qozog‘iston yangi tashqi siyosat tashabbuslari bilan bir qatorda iqtisodiy yondashuvlarini ham o‘zgartirishga harakat qilmoqda. Xususan, xususiylashtirish g‘oyasi yana kun tartibiga chiqdi. 2022-yilda Qozog‘istonning eng yirik davlat energetika kompaniyasi KazMunaiGaz Qozog‘iston iqtisodiy tarixidagi eng yirik IPOni amalga oshirdi.
Ayni paytda Air Astana davlat aviatashuvchisi ham IPOga tayyorlanmoqda. Bunday sa'y-harakatlar ijobiy o'zgarishlar bo'lib tuyulsa-da, tashqi ko'rinish noto'g'ri bo'lishi mumkin. KazMunaiGaz IPO aksiyalarining atigi 3 foizi davlat savdosiga qo'yildi va "xususiylashtirilgan" kompaniya hali ham hukumat qo'lida qolmoqda.
Air Astana aksiyalarining qancha qismi ochiq sotilishiga aniqlik kiritilmagan. Xususiylashtirishga qaratilgan har qanday harakat kelajakda xususiy kompaniyalarning an'anaviy ravishda hukumat hukmron bo'lgan sohalarda ishtirok etishiga yo'l ochadi.
Qozog‘istonda iqtisodiy islohotlar uzoq va mashaqqatli yo‘ldir. Diversifikatsiya va raqobatbardoshlikni oshirish yo‘lida sezilarli yutuqlarga erishgan Qozog‘istonni aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotning yuqori qiymatiga ega bo‘lgan chinakam rivojlangan iqtisodiyot deb hisoblash uchun hali ko‘p yo‘l bosib o‘tishi kerak.
Besh yil ichida yalpi ichki mahsulot hajmini ikki baravar oshirishga qaratilgan ulkan maqsad haqida gap ketganda, katta muammo nafaqat katta moddiy va moliyaviy resurslarni olish qiyinligida. Bu hatto ulkan geosiyosiy, madaniy va ijtimoiy to‘siqlarni yengib o‘tish haqida ham emas. Menimcha, gap ko‘proq tegishli kadrlar resurslarining yo‘qligi va hokimiyat tepasida turgan va haqiqiy qaror qabul qiluvchi shaxslar bo‘lishi kerak bo‘lgan siyosiy irodaning yetishmasligi haqida ketmoqda.
Qozog'iston ko'p jihatdan mustaqil davlat sifatida hali juda yosh. Uning xalqi o'z taqdirini o'zi belgilash va ichki yetakchilik qobiliyatini oshirishda davom etmoqda. Qozog'iston tarixan ko'chmanchi jamiyat bo'lib, tashqi kuchlar tomonidan tez va sun'iy ravishda o'zgargan.
Birinchidan, u Rossiyaning qishloq xo'jaligi yetkazib beruvchisiga, keyin esa butun Sovet Ittifoqi uchun sanoat quvvatiga aylandi. Afsuski, bu o'zgarish juda katta ijtimoiy, madaniy va ekologik xarajat evaziga amalga oshirildi, natijada odamlarning katta yo'qotishlari va ekologik ofatlarni keltirib chiqardi. Qozog'iston malakali migrantlar bilan to'lib ketdi, ularning yuqori malakasi ko'plab sohalarda hukmronlik qilmoqda. O'zgaruvchan iqtisodiy maqsadlarga erishish uchun Qozog'iston o'z aholisini loyihalarga egalik qilishni o'rganishda va ularni muvaffaqiyatli yakunlash uchun mohirona boshqarishda davom etishi kerak. Qozog‘iston iqtisodiyotini tubdan o‘zgartirishda inson kapitali elementini e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi.
Qariyb besh yil muqaddam prezidentlik lavozimini egallaganidan beri To‘qayev o‘zini siyosiy va iqtisodiy islohotchi sifatida ko‘rsatdi. Uning yondashuvi tadbirkorlik madaniyatini rivojlantirishga urinish va yangi texnologiyalarga asoslangan iqtisodiyot uchun poydevor yaratishga intilishni o'z ichiga oladi. Prezidentlik davrida u Qozog‘iston iqtisodiyotini o‘zgartirish va yuqori texnologiyalar sohasiga sarmoya kiritishni ko‘paytirishga qaratilgan ko‘plab dasturlarni taklif qilgan. Siyosiy islohotlarga kelsak, To‘qayev Nazarboyev davridagi “oligarxik kapitalizm”ni yo‘q qilishga, sobiq prezident oilasining korruptsioner a’zolari va ularning ittifoqchilariga qarshi “bosim” qilishga e’tibor qaratgani uchun katta hurmatga loyiqdir. Qolaversa, uning parlament rolini kuchaytirish borasidagi sa’y-harakatlari tahsinga sazovor.
Hukumatni o'zgartirish sa'y-harakatlari Qozog'iston yalpi ichki mahsulotini ikki baravar oshirish maqsadiga erishish uchun yetarli bo'ladimi, degan savollar haligacha davom etmoqda. Eng muhimi, YIM bo‘yicha maqsadga erishish uchun qilingan sa'y-harakatlar qozoq xalqiga ijobiy ta'sir qiladimi, deb savol qo‘yich kerak. Rahbariyatdagilar qiyin qarorlar qabul qilishda va millat uchun haqiqiy uzoq muddatli qadriyatni ta'minlaydigan qat'iy choralar ko'rishda davom eta oladimi?
Hozirgi o'zgarishlar yaxshi samara beradimi yoki yo'qmi, buni vaqt ko'rsatadi. Shuni unutmaslik kerakki, yalpi ichki mahsulot kabi iqtisodiy ko'rsatkichlar odamlarning kundalik hayot sifatini boshdan kechirayotganini to'liq aks ettirmaydi. O'rtacha qozoq uchun funktsional iqtisod bu mavjud ish o'rinlari, arzon uy-joy va uning keng hududi bo'ylab tez va qulay sayohat qilish imkonini beradigan xavfsiz transport tizimiga ega iqtisodiyotdir. Oddiy fuqarolar makroiqtisodiy raqamlarni emas, balki yuqori sifatli ta'lim va sog'liqni saqlash tizimini istaydi. Ularning asosiy e'tibori xorijiy sarmoyaga emas, balki narxlarni nazorat ostida ushlab turishga yordam beradigan va maqbul turmush darajasini saqlab qolishga imkon beradigan qishloq xo'jaligi va ishlab chiqarish tarmoqlariga ega bo'lishga qaratilgan.
Qozog'iston go'zallik va imkoniyatlar mamlakati, iste'dodli ishchilar va boy tabiiy resurslarga ega. Biroq, bu o'tish davridagi mamlakat, yangi usullarni qo'llash va hayotning yuqori sifatini qo'llab-quvvatlamaydigan amaliyotlarni ortda qoldirish muammosiga duch kelmoqda. Yangi hukumat, menimcha, eski va yangi Qozog‘iston iqtisodiyotlari o‘rtasida ko‘prik, barcha qozoqlar yorqinroq va barqaror kelajakka o‘tishi mumkin bo‘lgan ko‘prikni barpo etish uchun o‘z kuchini sarflashi kerak. Bo'lajak Vazirlar Mahkamasi va bo'lajak bosh vazir ushbu imkoniyatlar ko'prigini qurishda qimmatli rol o'ynashi mumkin.
Muallif: Assel Nussupova
Izoh (0)