5 февраль куни Қозоғистон ҳукуматидаги айрим юқори лавозимларда ўзгаришлар рўй берди. Президент девони эълон қилган фармонда президент Қосим-Жўмарт Тўқаев Қозоғистон бош вазири Алихон Смаиловнинг истеъфосини қабул қилгани тасдиқланди. Президент Тўқаев Смаиловнинг биринчи ўринбосари Роман Склярни вақтинча бош вазир этиб тайинлади. Собиқ Вазирлар Маҳкамасининг бошқа аъзолари янги Вазирлар Маҳкамаси тасдиқлангунга қадар ўз вазифаларини бажаришда давом этади.
Қозоғистон ҳукумати тартибига кўра, энди ҳукмрон “Amanat” партияси Тўқаевга бош вазирликка номзод кўрсатади. Кейин президент ўз танловини тасдиқлаш учун Қозоғистон парламентига тақдим этади.
7 февраль, чоршанба куни президент Тўқаев Вазирлар Маҳкамасининг амалдаги ва янги аъзолари билан учрашувда иштирок этади. Тахминларга кўра, ушбу йиғилишда у расман янги бош вазир номини эълон қилади ва Вазирлар Маҳкамаси олдига асосий вазифаларни қўяди.
Президент девони Смалиовнинг истеъфога чиқишининг расмий сабабини ошкор қилмади. 51 ёшли Алихон Смаилов 2022 йил январида Асқар Мамин ўрнига бош вазир лавозимини эгаллаган эди. Смаиловнинг тайинланиши шиддатли тартибсизликлар даврида юз берди ва ижтимоий муаммоларни ҳал қилиш учун янги раҳбарлик зарур экани айтилганди.
Ўтган вақт давомида нисбатан хотиржамликка эришилган бўлса-да, раҳбариятдаги сўнгги ўзгариш президентнинг Вазирлар Маҳкамаси шошилинч равишда зарур бўлган иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш бўйича эришган натижаларидан норозилиги сабабли келиб чиқиши мумкин, деб тахмин қилиш мумкин.
Президент дадилликни талаб қиладиган улкан иқтисодий мақсадларга эришишга ҳаракат қилмоқда, эҳтимол у ўз қарашларини амалга ошириш учун янги жамоа кераклигини оммага намойиш қилаётгандир.
2024 йилда Қосим-Жўмарт Тўқаев президент бўлганига беш йил тўлади. Мустақилликнинг дастлабки йилларидан бери Қозоғистоннинг биринчи ва “бир умрлик” раҳбари бўлган Нурсултон Назарбоевнинг қарийб 30 йиллик бошқаруви билан солиштирганда, Тўқаевнинг президентлик муддати нисбатан қисқа. Шунга қарамай, бу ҳукуматнинг иқтисодий мақсадларини амалга ошириш йўлида ўлчанадиган қадамларни сарҳисоб қилиш учун етарли вақт ҳисобланади.
Смаилов Тўқаевнинг шу кунгача бўлган даврининг деярли ярмида бош вазир лавозимини эгаллаган. Унинг мандати фақат 2029 йилгача давом этишини билган Тўқаев иқтисодий мақсадларга эришиш ва Қозоғистон иқтисодиётини ривожлантириш бўйича амалга оширилаётган йирик лойиҳалар натижасини тезроқ кўриш учун шошилаётган бўлиши мумкин.
Тўқаевнинг иқтисодий ислоҳот мақсадларига эришиш учун маҳаллий ва марказий ҳукумат томонидан талаб қилинадиган ҳаракатлар ҳозирча етарли бўлмади. Президент манфаатдор томонларни жавобгарликка тортадиган ва иқтисодиётни кескин яхшилаш сари самарали ҳаракат қиладиган бош вазирни қидираётган бўлиши мумкин.
Яқинда Тўқаев маҳаллий журналистлар билан суҳбатда Вазирлар Маҳкамаси олдига қўйган энг катта вазифа келгуси беш йил ичида мамлакат ялпи ички маҳсулотини икки баробарга ошириш, унинг қийматини 450 миллиард долларга етказиш эканлигини таъкидлади. ЯИМни мамлакат фаровонлигининг якуний ўлчови сифатида кўриш унчалик ҳам тўғри бўлмаса-да, бу мақсадга эришиш мамлакатнинг иқтисодий муҳити ва йўналишини ўзгартиришнинг ҳал қилувчи қисми бўлади. ЯИМ бўйича мақсадга эришиш учун бўлажак бош вазирдан кучли раҳбарлик талаб этилади. Президентнинг сўзларига кўра, ЯИМни икки баробарга ошириш мақсадига эришиш учун бир қанча қадамлар керак. Тўқаев стратегиясининг биринчи элементи йирик саноат лойиҳаларини амалга оширишга қаратилган. Ўзининг сўнгги “Қозоқ халқига Мурожаатномасида” (ўтган йилнинг сентябрь ойида эълон қилинган) Тўқаев Вазирлар Маҳкамасини йирик лойиҳалар рўйхатини ишлаб чиқишга ва уларни амалга ошириш бўйича батафсил йўл харитасини ишлаб чиқишга чақирди. Президент Тўқаев Қозоғистонда сўнгги беш йил ичида амалга оширишга уринган барча сиёсий ва иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш учун Қозоғистон ҳукуматига кучли етакчилик, қатъий ҳаракат ва ислоҳотчи ва инновацион сиёсатни амалга ошириш бўйича қатъий мажбурият керак бўлади. Ҳозирги воқелик шундан иборатки, мамлакат чинакам гуллаб-яшнаши учун зарур бўлган таркибий, сиёсий ва иқтисодий ўзгаришларга эришиш йўлида етарлича муваффақиятга эришмаган. ЯИМни икки баравар ошириш ҳозирги шароитда ва ҳукуматнинг айрим даражаларида тажриба етишмаслиги туфайли эришиш қийин, ҳатто имконсиз бўлса ҳам, мақсадга эришиш мумкин. Қозоғистон ҳукумати жамият ва иқтисодиётни модернизация қилишга қаратилган саъй-ҳаракатларига қарамай, ўзгаришлар оддий фуқаро учун етарлича тез бўлмади. Қозоғистонни ўз ватаним деб атайдиганларнинг кўпчилиги ҳозирги ҳаётдан норози. Улар ишсизликнинг юқори даражасидан, озиқ-овқат ва ёқилғи нархларининг ошишидан, ёмон инфратузилма ва юқори даражадаги ифлосланишдан норози эканликларини тушуниш мумкин. Улар халқ таълими ва соғлиқни сақлаш тизимидаги тез-тез рўй бераётган чалкаш ўзгаришларга ҳам дош бера олмаяпти. Тўқаевнинг режасига кўра, Қозоғистон иқтисодиётини жадал суръатлар билан ўстиришнинг яна бир усули бу хорижий инвестицияларни жалб қилиш бўйича ишларни жадаллаштиришдир. Тўқаев Қозоғистонда иқтисодий ўсишни оширишда самарали бўлади деб ҳисоблаган яна иккита механизм давлат мулкини хусусийлаштириш ва аввалги сиёсий режим аъзолари томонидан ўғирланган бойликларни ватанига қайтаришдир.
Маош ва иш шароитларини яхшилашни талаб қилаётган бахтсиз нефтчилар ва кончилар ҳақидаги хабарлар маҳаллий қозоқ матбуотида тез-тез пайдо бўлади. Қозоғистонда яқин келажакда умуммиллий норозилик намойиши бўлиши даргумон бўлса-да, 2022 йил январидаги фожиали воқеалар (мамлакатни ларзага келтирган шиддатли тартибсизликлар) хотиралари ҳамон аламли.
Қозоғистон бош вазири лавозимини ким эгалласа, ўз кун тартибида оддий қозоқ фуқаролари олдида турган мураккаб масалалар ҳал бўлиши учун катта меҳнат қилиши керак. Янги бош вазир Қозоғистон ялпи ички маҳсулотини икки баробарга ошириш монументал ҳаракатлар ва ниҳоятда малакали бошқарувни талаб қилишини ҳам тушуниши керак.
Бу Қозоғистондан ҳозиргидан тубдан фарқ қиладиган, ўзининг кўплаб хусусиятларини ортда қолдирадиган иқтисодиёт турига айланишини талаб қилади. Ушбу янги иқтисодиёт мамлакатнинг табиий ресурслари экспортига унчалик боғлиқ эмас ёки углеродга асосланган энергия оқимлари билан белгиланадиган глобал иқтисодиётга ўз ҳиссасини қўшиши мумкин эмас эди. Шунингдек, у глобал иқтисодиётдан изоляцияси тобора кучайиб бораётган шимолий қўшниси билан сезиларли даражада камроқ боғланиши керак. Ушбу янги иқтисодиётда ҳукумат макроиқтисодий барқарорликни сақлаш ва фискал мажбуриятларни молиялаштириш учун Миллий нефть бойлик фонди трансфертларига у қадар таяниши мумкин эмас эди.
Агар Қозоғистон иқтисодиёти жадал ривожланаётганини тасаввур қиладиган бўлсак, у оддий қозоқ фуқароларининг ҳаётида соғлом ўзгаришларни ўз ичига олади. Энди мамлакат аҳолиси учта йирик шаҳар – Олмаота, Остона ва Чимкент атрофида бунчалик тўпланиб қолмас эди. Қишлоқ жойлар ва кичикроқ шаҳарлар йирик шаҳарлар билан бир қаторда иқтисодий ўсишнинг двигателлари бўлади. Яхшироқ иқтисодий моделда Қозоғистон ўз аҳолисининг кўпини норасмий равишда иш билан таъминлашдан воз кечиб, уларни ижтимоий таъминотга ҳисса қўшишдан сақлайди (шундай қилиб, пенсияга чиқиш учун уларнинг турмуш даражасини хавф остига қўяди).
Янги иқтисод ишчиларни қадрлаши ва ҳимояланишини таъминлаши керак, гарчи бу чет эллик инвесторлар ва менежерларни иш жойидаги шароит учун жавобгарликка тортишни англаца ҳам. Ҳукумат чет эллик инвестор билан ўттиз йил давомида "ҳамкорлик"ни тугатишни кутадиган иқтисодиёт бўлмайди. Бундай иқтисодиёт асосий хавфсизлик чораларини кўра олмаган, бунинг ортидан юзлаб кўмир кончилари ҳаётдан кўз юмган, қайғули оилаларни даромад манбайисиз қолдирганди.
Ушбу янги ва яхшироқ иқтисодиёт тури Қозоғистонда шакллана бошлаганига оид кўрсаткичлар мавжуд. Мамлакат Европа Иттифоқи ва Хитой билан тўғридан тўғри ҳамкорликка эътибор қаратиб, энергия транспорти ва савдо алоқаларини босқичма-босқич диверсификация қилмоқда. Масалан, Қозоғистон 2022 йилда Европа Иттифоқи билан унга хом ашё ва нодир металларини етказиб бериш бўйича шартнома тузди. Бу келишув Россиядан кўпроқ узоқлашиш сари дадил қадам эди.
Хитойга келсак, Қозоғистон ҳам ушбу йирик иқтисодиёт билан иқтисодий ҳамкорликни мустаҳкамлашга фаол ҳаракат қилмоқда. 2023 йилда Қозоғистон Шанхай Ҳамкорлик Ташкилотига (ШҲТ) раисликни ўз зиммасига олди. Президент Тўқаев буни, Лондонда жойлашган Economist Intelligence Unit экспертлари таъбири билан айтганда, “Шарқ ва Ғарб ўртасида чуқурроқ геосиёсий тафовут”нинг олдини олиш учун Шанхай ҳамкорлик ташкилоти аъзоларининг ўрнини ўзгартириш имконияти сифатида кўрмоқда. EIU ҳисоботига кўра, “ШҲТ етакчилик даври Қозоғистонга халқаро майдонда ўз оғирлигидан юқори бўлишда давом этиш имконини беради, чунки у геосиёсий бўлинишлар даврида ўзини ҳалол брокер сифатида намоён этади”.
Қозоғистон янги ташқи сиёсат ташаббуслари билан бир қаторда иқтисодий ёндашувларини ҳам ўзгартиришга ҳаракат қилмоқда. Хусусан, хусусийлаштириш ғояси яна кун тартибига чиқди. 2022 йилда Қозоғистоннинг энг йирик давлат энергетика компанияси КазМунаиГаз Қозоғистон иқтисодий тарихидаги энг йирик IPOни амалга оширди.
Айни пайтда Аир Астана давлат авиаташувчиси ҳам IPOга тайёрланмоқда. Бундай саъй-ҳаракатлар ижобий ўзгаришлар бўлиб туюлса-да, ташқи кўриниш нотўғри бўлиши мумкин. КазМунаиГаз IPO акцияларининг атиги 3 фоизи давлат савдосига қўйилди ва "хусусийлаштирилган" компания ҳали ҳам ҳукумат қўлида қолмоқда.
Аир Астана акцияларининг қанча қисми очиқ сотилишига аниқлик киритилмаган. Хусусийлаштиришга қаратилган ҳар қандай ҳаракат келажакда хусусий компанияларнинг анъанавий равишда ҳукумат ҳукмрон бўлган соҳаларда иштирок этишига йўл очади.
Қозоғистонда иқтисодий ислоҳотлар узоқ ва машаққатли йўлдир. Диверсификация ва рақобатбардошликни ошириш йўлида сезиларли ютуқларга эришган Қозоғистонни аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулотнинг юқори қийматига эга бўлган чинакам ривожланган иқтисодиёт деб ҳисоблаш учун ҳали кўп йўл босиб ўтиши керак.
Беш йил ичида ялпи ички маҳсулот ҳажмини икки баравар оширишга қаратилган улкан мақсад ҳақида гап кетганда, катта муаммо нафақат катта моддий ва молиявий ресурсларни олиш қийинлигида. Бу ҳатто улкан геосиёсий, маданий ва ижтимоий тўсиқларни енгиб ўтиш ҳақида ҳам эмас. Менимча, гап кўпроқ тегишли кадрлар ресурсларининг йўқлиги ва ҳокимият тепасида турган ва ҳақиқий қарор қабул қилувчи шахслар бўлиши керак бўлган сиёсий ироданинг етишмаслиги ҳақида кетмоқда.
Қозоғистон кўп жиҳатдан мустақил давлат сифатида ҳали жуда ёш. Унинг халқи ўз тақдирини ўзи белгилаш ва ички етакчилик қобилиятини оширишда давом этмоқда. Қозоғистон тарихан кўчманчи жамият бўлиб, ташқи кучлар томонидан тез ва сунъий равишда ўзгарган.
Биринчидан, у Россиянинг қишлоқ хўжалиги етказиб берувчисига, кейин эса бутун Совет Иттифоқи учун саноат қувватига айланди. Афсуски, бу ўзгариш жуда катта ижтимоий, маданий ва экологик харажат эвазига амалга оширилди, натижада одамларнинг катта йўқотишлари ва экологик офатларни келтириб чиқарди. Қозоғистон малакали мигрантлар билан тўлиб кетди, уларнинг юқори малакаси кўплаб соҳаларда ҳукмронлик қилмоқда. Ўзгарувчан иқтисодий мақсадларга эришиш учун Қозоғистон ўз аҳолисини лойиҳаларга эгалик қилишни ўрганишда ва уларни муваффақиятли якунлаш учун моҳирона бошқаришда давом этиши керак. Қозоғистон иқтисодиётини тубдан ўзгартиришда инсон капитали элементини эътиборсиз қолдириб бўлмайди.
Қарийб беш йил муқаддам президентлик лавозимини эгаллаганидан бери Тўқаев ўзини сиёсий ва иқтисодий ислоҳотчи сифатида кўрсатди. Унинг ёндашуви тадбиркорлик маданиятини ривожлантиришга уриниш ва янги технологияларга асосланган иқтисодиёт учун пойдевор яратишга интилишни ўз ичига олади. Президентлик даврида у Қозоғистон иқтисодиётини ўзгартириш ва юқори технологиялар соҳасига сармоя киритишни кўпайтиришга қаратилган кўплаб дастурларни таклиф қилган. Сиёсий ислоҳотларга келсак, Тўқаев Назарбоев давридаги “олигархик капитализм”ни йўқ қилишга, собиқ президент оиласининг коррупционер аъзолари ва уларнинг иттифоқчиларига қарши “босим” қилишга эътибор қаратгани учун катта ҳурматга лойиқдир. Қолаверса, унинг парламент ролини кучайтириш борасидаги саъй-ҳаракатлари таҳсинга сазовор.
Ҳукуматни ўзгартириш саъй-ҳаракатлари Қозоғистон ялпи ички маҳсулотини икки баравар ошириш мақсадига эришиш учун етарли бўладими, деган саволлар ҳалигача давом этмоқда. Энг муҳими, ЯИМ бўйича мақсадга эришиш учун қилинган саъй-ҳаракатлар қозоқ халқига ижобий таъсир қиладими, деб савол қўйич керак. Раҳбариятдагилар қийин қарорлар қабул қилишда ва миллат учун ҳақиқий узоқ муддатли қадриятни таъминлайдиган қатъий чоралар кўришда давом эта оладими?
Ҳозирги ўзгаришлар яхши самара берадими ёки йўқми, буни вақт кўрсатади. Шуни унутмаслик керакки, ялпи ички маҳсулот каби иқтисодий кўрсаткичлар одамларнинг кундалик ҳаёт сифатини бошдан кечираётганини тўлиқ акс эттирмайди. Ўртача қозоқ учун функционал иқтисод бу мавжуд иш ўринлари, арзон уй-жой ва унинг кенг ҳудуди бўйлаб тез ва қулай саёҳат қилиш имконини берадиган хавфсиз транспорт тизимига эга иқтисодиётдир. Оддий фуқаролар макроиқтисодий рақамларни эмас, балки юқори сифатли таълим ва соғлиқни сақлаш тизимини истайди. Уларнинг асосий эътибори хорижий сармояга эмас, балки нархларни назорат остида ушлаб туришга ёрдам берадиган ва мақбул турмуш даражасини сақлаб қолишга имкон берадиган қишлоқ хўжалиги ва ишлаб чиқариш тармоқларига эга бўлишга қаратилган.
Қозоғистон гўзаллик ва имкониятлар мамлакати, истеъдодли ишчилар ва бой табиий ресурсларга эга. Бироқ, бу ўтиш давридаги мамлакат, янги усулларни қўллаш ва ҳаётнинг юқори сифатини қўллаб-қувватламайдиган амалиётларни ортда қолдириш муаммосига дуч келмоқда. Янги ҳукумат, менимча, эски ва янги Қозоғистон иқтисодиётлари ўртасида кўприк, барча қозоқлар ёрқинроқ ва барқарор келажакка ўтиши мумкин бўлган кўприкни барпо этиш учун ўз кучини сарфлаши керак. Бўлажак Вазирлар Маҳкамаси ва бўлажак бош вазир ушбу имкониятлар кўпригини қуришда қимматли рол ўйнаши мумкин.
Муаллиф: Ассел Нуссупова
Изоҳ (0)