“Daryo” kolumnisti Dilshod Nurulloh finlar o‘lkasining mamlakatda sog‘lom axborot muhitini yaratish, aholining umumiy mediasavodxonligini oshirish borasidagi sa’y-harakatlarini o‘rgandi. Quyida ana shu mavzuga bag‘ishlangan materialni e'tiboringizga havola qilamiz.
“Odatda to‘rt-beshta treningchi chaqirilib, 10-15 kishilik auditoriyaga nimadir o‘tiladi. Keyin uni rasmiy manbalar, davlat telekommunikatsiya vositalari 2-3 daqiqalik lavhada, shapaloqdek matnda va hokazo shaklda tarqatadi. Biz — ko‘pchilikning mediasavodxonlik deganda tushunadiganimiz shu.
Sun’iy intellekt yadro qurolidan xatarli ekanligi ta’kidlanyapti, yerning qaysidir ovloqlarida axborot orqali manqurtlashtirishga qaratilgan ochiq laboratoriyalar ishlayapti, qidiruv tizimlari allaqachon nima o‘ylayotganingizni biladi, taqiqlangan diniy resurslarga obuna bo‘lish yoki “Odnoklassniki”da qaysidir cho‘qqisoqolga layk bosish — materiallarni tarqatish, deb hisoblanishidan xabari bo‘lmay umrini xazon qilayotganlar qancha. Afsuski.
Ushbuni yozish uchun finlar o‘lkasining mamlakatda sog‘lom axborot muhitini yaratish, aholining umumiy mediasavodxonligini oshirish borasidagi sa’y-harakatlarini o‘rganib xulosa qilganim shu bo‘ldi — biz hali dahshatli darajada xotirjammiz.
Qrim anneksiyasi, prezident murojaati va ommaviy “emlash”
Yaqinda Bolgariyaning Sofiya shahridagi “Ochiq jamiyat” instituti tomonidan o‘tkazilgan so‘rovnomada Finlyandiya Yevropadagi 41 davlat orasida dezinformatsiyaga qarshi kurash bo‘yicha 1-o‘rinni egalladi. Bu — ketma-ket beshinchi e’tirof. Bejizga emas.
Finlyandiya hukumati 2013 yildayoq mediata’lim sohasidagi milliy maqsadlarini ishlab chiqqan. 2014 yilda, Kremlning faol targ‘ibot kampaniyasi hamda Qrim anneksiyasi fonida mamlakatda aholini dezinformatsiyaga qarshi “emlash” siyosati yanada kuchaydi. Prezident Sauli Niinistyo fin xalqiga murojaat qilib, barchani yolg‘on axborot bilan kurashda mas’uliyatni bo‘yniga olishga chaqirdi. Ta’lim tizimi to‘liq isloh qilindi va o‘qitishda asosiy urg‘u — tanqidiy fikrlashga qaratildi.
"Bu faqat hukumatning emas, butun jamiyat muammosi, - deydi Bosh vazirning jamoatchilik bilan aloqalar bo‘yicha bosh mutaxassisi Yussi Toyvonen, “CNN”ga bergan intervyusida. — Ha, davlat qarab turmaydi, albatta, ammo fin demokratiyasini himoya qilish — shu zaminda yashayotgan har bir insonning vazifasi. Ya’ni, bizda soxta axborotlarga qarshilik fuqaro muhofazasi sifatida qaraladi. Himoyaning birinchi liniyasini esa bog‘cha tarbiyachilari tashkil etadi".
O‘qitish metodi va o‘qituvchi mas’uliyati
Finlyandiyada mediasavodxonlik — maktabgacha ta’limdan boshlab qamrab olinadigan bazaviy o‘quv dasturining asosiy qismi hisoblanadi. Unga ko‘ra, har bir o‘qituvchi, u bog‘cha tarbiyachisi bo‘ladimi yoki maktabda matematika, geografiya, hatto jismoniy tarbiyadan dars o‘tadimi, o‘z predmetiga mediasavodxonlikni tatbiq etishga majbur.
Boshqacha aytganda, matematika soatida o‘quvchilarga statistika bilan odamlarni qanday aldash mumkinligi o‘rgatilsa, tarix darsida ular o‘tmishdagi mashhur targ‘ibot kampaniyalarini tahlil qiladi. Ona tilidan kiradigan o‘qituvchi bolalarga ularning hislarini o‘ynaydigan, chalg‘itadigan atamalar haqida tushuncha bersa, biologiya fanida ustoz o‘quvchilar bilan birga “vaksina” so‘zini tadqiq etadi, qidiruv algoritmi bu so‘zga qanday reaksiya berishi, nima uchun birinchi chiqarilgan ma’lumot hamisha ham to‘g‘ri bo‘lavermasligini muhokama qiladi. Zo‘r-a?
Bundan tashqari, Finlyandiya milliy audiovizual instituti direktori, mamlakatda mediata’limga mas’ul birinchi shaxs Leo Pekkalaning qayd etishicha, o‘quvchilar 7-sinfdan boshlab ijtimoiy tarmoqlar algoritmining manipulyatsion texnologiyalari, mamlakatda onlayn kontentni tartibga soluvchi qonunlarni o‘zlashtiradi.
"16 yillik tajribamdan kelib chiqib aytamanki, yoshlarda o‘qiyotganini anglash ko‘nikmasi yomonlashgan, - deydi Xelsinkidagi o‘rta maktab o‘qituvchisi Mari Uusitalo. – Bu ularning ko‘p vaqtini o‘yinlar, qisqa videolar bilan o‘tkazayotgani tufayli. Mutolaa madaniyati va diqqat tanqisligining pasayishi aldanishga moyillikni kuchaytiradi. Bizning vazifamiz ularning har bir axborotga nisbatan o‘z nuqtai-nazarini shakllantirish uchun vositalar berishdan iborat".
“No wikipedia”, “No censor” va raqamli detektivlar
Tan olaylik, ko‘p davlatlarda (shu jumladan bizda) uncha-muncha o‘qimishli odam ham dezinformatsiya bilan mizinformasyaining farqini aytib berishga qiynaladi. Ammo Finlyandiyada unday emas. Bu yerda boshlang‘ich sinf o‘quvchisi ham bu borada sizga dars o‘tishi mumkin.
"Bolalarga “feyk axborot” atamasi uch qism: dezinformatsiya (qasddan tarqatilgan yolg‘on), mizinformatsiya (o‘sha yolg‘onni ishonib, boshqalarga ulashish) va malinformatsiyaga (kimnidir tahqirlashga qaratilgan xabar) bo‘lib o‘rgatiladi, — deydi Xelsinki davlat kolleji o‘qituvchisi Kari Kivinen “The Guardian” nashriga bergan intervyusida. — Ularga shunisi qulay. Chunki, bolaga raqamli detektiv bo‘lish yoqadi. Buning ustiga o‘quvchilarni haqiqiy siyosatchi yoki jurnalistlardan intervyu olish, siyosiy bahslar yoki maktab doirasidagi saylovlar o‘tkazish, bu kabi tadbirlar haqida hisobotlar tayyorlashga jalb qila olsangiz, demokratiya va unga bo‘lgan tahdidlar bolalar uchun ahamiyat kasb etishni boshlaydi".
Kivinenning aytishcha, axborotni tekshirishda birinchi qoida — darrov Vikipediyaga yugurmaslik, aksincha, uch-to‘rt turli va ishonchli manbalar bilan solishtirish. “Muammo shundaki, bugun istagan odam xohlaganini yozyapti. Hukumat Google yoki Facebook kabi mediagigantlar bilan kurashda ko‘p narsa qila olmaydi, agar bunga intilsa senzura paydo bo‘ladi. Shunday ekan, ta’lim — eng samarali chora”, - deydi u.
Katta avlod qayg‘usi
Yosh avloddan farqli ravishda keksalar sun’iy intellekt yoki algoritmlar nayranglarini yaxshi bilmaydi. Shuning uchun virtual hayotda ular ko‘proq aldanadi,turli manipulyatsion xurujlar nishoniga aylanadi.
Ochiq ma’lumotlarga ko‘ra, Finlyandiyada 45-54 yosh orasidagi aholining 100 foizi, 55-64 yosh orasidagi aholining 97 foizi, 65-74 yosh toifasidagi fuqarolarning 85 foizi internetdan foydalanadi hamda har kuni ular ko‘rayotgan axborotning 50-60 foizini feyk yoki manipulyatsion kontent tashkil etadi.
Shundan bo‘lsa kerak, fin hukumati kattalarda ham yolg‘on, chalg‘ituvchi axborotga qarshi immunitet shakllantirish choralarini ko‘rmoqda. Deylik, bugungi kunda mamlakatdagi kutubxonalardan yoshi katta fuqarolar mediasavodxonligini oshirishga qaratilgan markazlar sifatida foydalanilyapti.
Bundan tashqari, davlat tomonidan moliyalashtiriladigan SeniorSurf tashkiloti 65 yosh va undan kattalar uchun individual raqamli savodxonlik kurslari tashkil etish bilan shug‘ullanadi. 2022 yilda yuzlab keksalar uchun 15 ming soatdan ko‘proq bepul media kurslar o‘tkazilgan.
“Yo‘qotadiganimiz bor”
Finlyandiyada ommaviy mediasavodxonlik targ‘ibotiga yo‘naltirilgan 24 soatlik Yle teleradiokanali (Transport va telekommunikatsiyalar vazirligiga qarashli) hamda Faktabaari — faktlarni tekshirish xizmati (portal) faoliyat yuritadi. Ularda dezinformatsiyaning turli ko‘rinishlari, konsepsiyasini tushuntiruvchi materiallar, ko‘rsatuvlar, onlayn kontentning soxta yoki qonuniy ekanini aniqlashga qaratilgan vositalar haqida ma’lumotlar taqdim etiladi.
Shuningdek, NNTlar ham juda faol skandinavlarda. Masalan, qisman Finlyandiya ta’lim va madaniyat vazirligi tomonidan moliyalashtiriladigan Mediametka mustaqil nodavlat tashkiloti mediata’lim sohasida xakatonlar tashkil etish bilan shug‘ullanadi. Ya’ni, mamlakatning sara dasturchi va yosh kashfiyotchilar maktab hamda bog‘chalar uchun eng yaxshi startap loyihalar yaratish bo‘yicha bellashadi.
Mamlakatda amalga oshirilayotgan yuqoridagi sa’y-harakatlardan bo‘lsa kerak, dunyoning ko‘p joylarida an’anaviy OAVga ishonch susayotgan bir paytda Finlyandiyada aksincha kuchli hududiy matbuot saqlanib qolayotir.
Jamoatchilik fikrini o‘rganishga qaratilgan Gallup tashkilotining bu yilgi hisobotida ham skandinavlar ommaviy axborot vositalariga ishonch reytingida ishtirokchilarning 76 foiz ovozi bilan peshqadam bo‘ldi (taqqoslash uchun, AQSHda bu ko‘rsatkich 34 foizni tashkil etgan). Bu finlar axborot olishda muqobil manbalar — ijtimoiy tarmoqlardan ko‘ra, OAVni afzal biladi, degani.
"Umuman, bizda aholining jamiyatga, ommaviy axborot vositalariga ishonchi boshqa mamlakatlarga nisbatan juda baland, — deydi Finlyandiya “Ochiq jamiyati” assosiatsiyasi raisi Mikko Salo. — Ammo bu bizni xotirjam qilolmaydi. Aksincha, kurashning keyingi bosqichiga yanada puxta tayyorgarlik ko‘rishimiz lozim. Chunki bizning yo‘qotadiganimiz bor". Xulosa qilaylik.
Dilshod Nurulloh
Izoh (0)