“Energetik derjava” maqomidan mahrum bo‘layotgan Rossiyaning O‘zbekistondagi “maxsus operatsiyasi” — faollar jiddiy xavotir va norozilik uyg‘otayotgan masala haqida

So‘nggi vaqtda jamoatchilik O‘zbekiston gaz sanoati Rossiya qo‘liga o‘tib ketishidan xavotir va norozilik bildirmoqda. Bunga Rossiya tomonidan bir necha jiddiy takliflar yangragani sabab bo‘ldi.

Rossiya yaqin-yaqingacha dunyo energetika bozorida “derjava” hisoblanar edi va mamlakat asta-sekin bu maqomini yo‘qotib bormoqda. Xususan, 2022-yil oktabrda Xalqaro energetika agentligi Ukrainaga qarshi urush Rossiyaning yetakchi energetika davlati maqomini yo‘qotishiga olib kelganini ma’lum qilgan.

Ukraina bilan urush Rossiyaning “oltin gaz davri” tugashini va davlatlarning qayta tiklanadigan energiya manbalariga o‘tish jarayonini tezlashtirdi. 2022-yil 24-fevralgacha Rossiya qazib olinadigan energiya resurslari bo‘yicha dunyodagi birinchi eksportchi bo‘lgan. Ammo endi u o‘zining eng muhim mijozi va bozori – Yevropani yo‘qotdi, – deyiladi manbada.

Yevropa inqirozdan chiqdi — gaz narxi arzonlashishda davom etyapti. Tarqalayotgan oxirgi xabarlar esa Rossiyaning Markaziy Osiyo, xususan, O‘zbekiston energiya mustaqilligiga jiddiy tahdid solayotganiga ishora beryapti. Jamoatchilik esa bunga nisbatan murosasiz munosabatini bildirmoqda.

Ayniqsa, ommaviy axborot vositalarida tarqalgan Rossiya tomoni O‘zbekiston gaz uzatish tizimini bozor qiymati bo‘yicha “Gazprom” tasarrufiga o‘tkazishni so‘ragani haqidagi xabar e’tirozlarni kuchaytirdi.

2022-yil noyabrda Rossiya O‘zbekiston va Qozog‘iston bilan uch tomonlama gaz ittifoqini tuzishni taklif qilgandi. Rossiya tomoni bu taklif siyosiy shartlar evaziga gaz yetkazib berishni nazarda tutmasligini, gap tijoriy manfaatlarni muvofiqlashtirish haqida ketayotganini bildirgandi. O‘z navbatida, mazkur taklif ham jamoatchilikda kuchli norozilik uyg‘otgan.

Ijtimoiy tarmoqlar faollari O‘zbekiston energetik mustaqilligini saqlab qolish muhim ekanini qayta-qayta ta’kidlamoqda. Xususan, bloger Olimjon Qodirov Telegram’dagi kanalida bunday ittifoqqa qarshi ekanini yozdi.

Bugun jamoatchilikka 2022-yil oxirida Rossiya O‘zbekistondagi energetik inqirozdan foydalanib taklif qilgan uch tomonlama – Rossiya-Qozog‘iston-O‘zbekiston gaz ittifoqining ayrim detallari ochiqlandi. Ya’ni ikki asosiy shart: birinchisi, butun O‘zbekistonda gaz transportirovkasi Rossiya (“Gazprom”) nazoratida bo‘ladi, undan tashqari, butun gaz eksporti ham Rossiya nazoratida bo‘ladi. Qisqasi energetik qullik. Undan qisqa xulosa qilinsa, Rossiya butun O‘zbekiston energiya tizimini nazoratga olish evaziga bizga arzon gaz bermoqchi.

Tanlov vaqti keldi. Yo ozgina gaz evaziga qul bo‘lamiz, yoki biroz qiynalib hurligimiz yo‘lida dadil qadam tashlaymiz.

Rossiya bilan har qanday bitim va kelishuv albatta, umumxalq referendumiga qo‘shilishi shart. Vatan hammamizniki, 3-5 nafar amaldor, mansabdorniki emas. Hech kim vatan kelajagi xavfga qo‘yiladigan qarorlarni vatan nomidan qabul qilishga haqli emas, – deb yozgan u.Jamoatchilik faoli Aziza Umarova Facebook’da O‘zbekiston gaz bozorini xalqaro kompaniyalarga ochib, bozor shartlarida raqobatbardosh holga keltirish muhimligi haqida post qoldirdi.

Qozog‘iston matbuotida O‘zbekistondagi ko‘plab gaz loyihalari uzoq vaqtdan beri “Gazprom” tomonidan nazorat qilingani va shartnomalar rossiyaparast Enter Engineering kompaniyasiga tegishli ekani yozilgan.

“Gazprom” O‘zbekistonning 2017—2021-yillarda uglevodorod qazib olishni ko‘paytirish davlat dasturining operatori bo‘lgan va moliyalashtirish “Gazprombank” orqali amalga oshirilgan. Toshkent shahri va Toshkent viloyatida BNPZ, FNPZ, GKhK Gazli, reaktiv yoqilg‘i ta’minoti va samolyotlarga yoqilg‘i quyish nazorati ham yo‘qotilmoqda.

Aslida gaz sanoati allaqachon “Gazprom” tomonidan nazorat qilinadi. Xo‘sh, davlat dasturi to‘liq bajarildimi? Bundan tashqari, biz gaz va strategik aktivlarimiz ustidan nazoratni yo‘qotyapmizmi? Ushbu da’volarni rad etadigan aniq faktlar bormi?

Umuman olganda, mamlakat gaz bozorini xalqaro kompaniyalarga ochib, bozor shartlarida raqobatbardosh holga keltirmaguncha, muammo hech qachon hal bo‘lmaydi, – deb yozgan jamoatchilik faoli.“Daryo” nashrining ismi sir tutilishini istagan manbasiga ko‘ra, O‘zbekistonning gaz sanoati sohasidagi zaifliklaridan foydalanib, Rossiya mamlakat energetikasini egallashga urinmoqda.

O‘zbekiston energetika sohasida kamchiliklar juda ko‘p va yillar davomida to‘planib kelmoqda. Eng katta muammolar qatorida sohada olib borilgan investitsiyalarni kiritish va investorlar bilan bo‘lgan munosabatlar juda noto‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganini aytish o‘rinli. Investorlarga teng imkoniyat va sharoitlar berilmagan. Kimlardir “erkatoy”, kimlargadir “chap ko‘z” bilan qaralgan.

Yana bir muammo – sohaga jalb qilingan investorlar faoliyati bo‘yicha hech qanday ochiqlik yo‘qligida. Ayniqsa, yer osti gaz zaxiralari va mavjud quvurlar, yirik mashina va uskunalar holati borasida birorta oydinlik yo‘q.

Sohada gaz qazib olishni oshirish va ishlatilayotgan asbob-uskunalarni texnik holatini yuqoriroq darajaga ko‘tarish, ishlab turgan quduqlarni texnik holatini qo‘llashga qaratilgan ishlarni olib borish o‘rniga, doim aktivlarni qayta taqsimlash va tayyor gazni qayta ishlash, investitsiya ko‘p talab qilgan, lekin xalq xo‘jaligiga kam foyda beradigan, ba’zi hollarda juda katta zarar yetkazadigan loyihalarga urg‘u berilgan.

Bor ichki imkoniyatlardan foydalanib, mahalliy ishlab chiqaruvchilarni moddiy va texnikaviy qo‘llash o‘rniga, asosiy e’tiborni ko‘proq gaz hajmlarini import qilishga qaratganmiz. Vaholangki, agar mahalliy ishlab chiqaruvchilarga avans to‘lovlari vaqtida berilsa, ularga barcha bilan teng moddiy, texnikaviy va tashkiliy sharoit yaratilsa, ular bilan savdo mexanizmlari samarasi qayta ko‘rib chiqilsa, bir yilda gaz hajmini 5 milliard kub metrga oshirish muammo emas, – deya masalani tahlil qildi mutaxassis.Faollar fikricha, O‘zbekistondagi energetik inqiroz Rossiyaning bosimi oqibatida yuz bermoqda. Iqtisodiy tahlilchi Abdulla Abduqodirov Twitter’dagi sahifasida Rossiya O‘zbekistonni uch tomonlama gaz ittifoqiga qo‘shish uchun “maxsus operatsiya” boshlaganini yozdi.

Bizni tiz cho‘ktirish va “Gaz ittifoqi”ga tiqish bo‘yicha “maxsus operatsiya” ketyapti. Suverenitet energetikadan boshlanadi va u bilan tugaydi. “Maxsus operatsiya” mahalliy ishlab chiqaruvchilarga “gaz o‘zi tagida yo‘q-ku”, bahonasida pul ajratmaslik va rahbariyatni “importdan boshqa ilojimiz yo‘q”, degan fikrlarga ishontirishdan boshlandi. Vaholanki, gaz hali ko‘p. Gap e’tibor va boshqaruvda, – deya fikr bildirgan mutaxassis.

Siyosatshunos Kamoliddin Rabbimov Telegram’dagi kanalida yozishicha, Rossiyaning “Energetik imperiya” konsepsiyasi Markaziy Osiyoni, eng avvalo, O‘zbekistonni qurshovga olishni maqsad qilib qo‘ygan.

Millatning malakasi va siyosiy tafakkuri shunday bo‘lishi kerakki, o‘zining siyosiy erkini kuchaytiraman deb, geosiyosiy qopqonga tushib qolmasligi lozim. Bugungi qiyinchiliklardan qutilaman deb, uni kechiktirmasligi, kelajak avlodlarga kattaroq muammolar qoldirmasligi kerak. Muammolarni yechish uchun, davlat va xalq jipsligi – millat hamjihatligi yuqori bo‘lishi kerak. Ichki siyosatda qancha bahs-munozara, turfa fikrlar bo‘lmasin, milliy manfaatlar va tashqi tajovuzlar borasida, davlat va jamiyat bir-birini tushunishi hamda qo‘llab-quvvatlashi kerak.

O‘zbekiston o‘zining energetik muammolarini yechish uchun, qolgan resurslarni ham Rossiyaga qo‘sh-qo‘llab topshirishi emas, aksincha, prezident Mirziyoyev Oliy Majlis va xalqqa murojaatida aytgandek, oldingi kelishuvlarni ham qayta ko‘rib chiqishi zarur bo‘ladi. Aynan mana shu yo‘l – milliy manfaatlar, milliy g‘urur va milliy birlik yo‘lidir, – deb yozgan tahlilchi.Iqtisodchi Otabek Bakirov Telegram’dagi kanalida O‘zbekistondagi energetik aktivlar davlatga qaytarilishi zarurligi haqida yozdi.

Oxirgi 6 yil ichida davlat qo‘lidan chiqarilgan neft va gaz aktivlari, kontraktlar, pudratlar to‘liq natsionalizatsiya qilinishi va undan keyingina o‘rganish va baholash ishlari o‘tkazilishi zarur. Angren IES bunga yaqqol misol. Albatta, qarshiliklar, sabotajlar bo‘ladi. Davlat favqulodda keskin choralar ko‘rishga tayyor ekani ko‘rsata olinsa kifoya (Zeromaks pretsedentini eslang).

Mulk huquqi qayda qoladi, deya ko‘rmang. Neft va gaz konlarini egallab olganlar mulkdorlar emas. Energetika sohasidagi birorta begonalashtirish bitimida O‘zbekiston qonunlariga amal qilinmagan yoki kamida aylanib o‘tilgan. Birorta aktiv ochiq bozor va raqobat shartlarida qo‘lga kiritilmagan.

Energetik aktivlarni davlatga qaytarilishini xalqaro institutlar va moliyaviy hamkorlar ham, eng asosiysi, O‘zbekiston xalqi qo‘llab quvvatlaydi. Agarda natsionalizatsiyadan keyingi choralar ochiq va shaffof xususiylashtirish bilan bog‘liq bo‘lishi e’lon qilinadigan bo‘lsa.

Ikkinchi keyingi qoldirib bo‘lmaydigan chora, bu oligarxiyaga qarshi qonun qoidalarni qabul qilish bo‘lishi zarur. Energetikadagi oligarxlar yillar davomida maqsadli ravishda yaratgan xavf-xatar mamlakat suverenitetiga bevosita daxl qilmoqda. Bank, aloqa, tashqi savdo masalalarida ham shu ahvolga qarab ketilmoqda. Oligarxiyaga qarshi qonun doirasida oligarx deb topilgan barcha shaxslar va ular bilan affillanganlar xususiylashtirish, davlat buyurtmalari va pudratlaridan, monopol tovar bozorlaridan, OAVlarga egalikdan va albatta, siyosiy hayotdan to‘liq chetlashtirilishi zarur, – deb yozgan iqtisodchi.Joriy yil dekabrda O‘zbekiston birinchi marta Turkmaniston bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri, uchinchi tomon ishtirokisiz qisqa muddatli gaz yetkazib berish bo‘yicha shartnoma tuzgandi. Ammo 12-yanvar kuni Turkmaniston texnik muammolar sababli “Daryoliq” stansiyasi orqali O‘zbekistonga tabiiy gaz eksportini to‘xtatgan.

Umuman olganda, jamoatchilikda energetika masalasidagi munozara va e’tirozlar davom etmoqda. Muammo yuzasidan takliflar berilmoqda. Hozircha O‘zbekiston hukumati mazkur masalalar yuzasidan rasmiy bayonot bergani yo‘q.