G‘alla tanqisligi sabab butun dunyo ochlik xavfi ostida — The Economist
Rossiya va Ukraina o‘rtasidagi urush oqibatida butun dunyoda g‘alla tanqisligi muammosi keng tarqalmoqda. The Economist nashri millionlab odamlarga xavf solayotgan bu muammoning sabablarini tahlil qildi.
13-may kuni Hindiston hukumati bug‘doy eksportiga taqiq qo‘ydi. Shunday bo‘lsa-da ayrim bug‘doyga muhtoj mamlakatlar bu taqiqdan istisno qilindi. 15-may kuni Misr bilan 500 ming tonnalik kelishuv imzolandi.
Hozirda 26 ta davlat oziq-ovqat eksportiga qattiq cheklovlar kiritmoqda. Aksariyat hollarda ular to‘g‘ridan to‘g‘ri taqiqlarni yo‘lga qo‘ygan.
Dunyo kaloriyalarining 20 foizdan ortig‘i va donning esa18 foizdan ortig‘i omochdan plastinkagacha bo‘lgan yo‘lda kamida bitta chegarani kesib o‘tadi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Jahon oziq-ovqat dasturi (WFP) ma’lumotlariga ko‘ra, oziq-ovqatga ega bo‘lgan odamlarning hayoti yoki tirikchiligi bevosita xavf ostida bo‘lgan odamlar soni so‘nggi besh yil ichida 108 mlndan 193 mlnga ko‘tarilgan.
Pandemiya davrida aholi daromadlari kamaydi va qishloq xo‘jaligi ishlari ham, ta’minot zanjirlari ham buzildi. Pandemiya ta’siri yo‘qolganligi sababli energiya va yuk tashish narxlarining ko‘tarilishi biroz ko‘proq bo‘ldi.
Vaziyat Xitoyda cho‘chqa grippi va eksport qiluvchi mamlakatlardagi bir qator yomon hosil tufayli yomonlashdi. Ularning ba’zilari 2020-yilning o‘rtalarida boshlangan La Nina sharoiti bilan bog‘liq.
Rossiya va Ukraina o‘rtasidagi urush esa global don zaxiralarining ko‘pligiga qaramay ularni xavf ostiga qo‘ydi. 2021-yilda Rossiya va Ukraina bug‘doyning birinchi va beshinchi yirik eksportchilari bo‘lib, mos ravishda 39 mln tonna va 17 mln tonna bug‘doy yetkazib berishdi — jahon bozorining 28 foizi.
Ular, shuningdek, makkajo‘xori va arpa kabi hayvonlarni boqish uchun ishlatiladigan ko‘plab don yetishtiradi va kungaboqar urug‘ining birinchi (Ukraina) va ikkinchi (Rossiya) ishlab chiqaruvchilari hisoblanadi.
Shunga ko‘ra bu ikki mamlakat o‘simlik moyi bozorining 11,5 foiziga ega. Umuman olganda, ular butun dunyo bo‘ylab sotiladigan kaloriyalarning deyarli sakkizdan bir qismini ta’minlaydi.
Urush tufayli Ukraina oziq-ovqat eksporti zudlik bilan to‘xtatildi; Sanksiyalarning bilvosita ta’siri Rossiyaning eksportini ham to‘sib qo‘ydi. Don narxi ko‘tarildi.
16-may kuni, Hindiston o‘z cheklovlarini kiritgandan so‘ng birinchi savdo kunida, Chikagodagi bug‘doy narxi global ko‘rsatkichi 6 foizga oshdi; 18-mayda ular Rossiya bosqinini boshlagan paytdagidan 39 foizga yuqori edi.
Eng yomoni, bug‘doy dunyo miqyosida sotilmaydi. Xaridorlar ko‘pincha eksportchilar bilan uzoq muddatli ikki tomonlama munosabatlarga ega va o‘rnatilgan savdo kanallari yetkazib beruvchilarni almashtirishni qiyinlashtiradi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti (FAO) ma’lumotlariga ko‘ra, 50 ga yaqin davlatda bug‘doy importining 30 foizdan ortig‘i Rossiya yoki Ukrainaga bog‘liq; ularning 26 tasida bu ko‘rsatkich 50 foizdan ortiqni tashkil etadi.
Ko‘p miqdorda Qora dengiz bug‘doyini import qiluvchi Sharqiy Osiyo davlatlari, masalan, Indoneziya guruchga osongina o‘tishlari mumkin. Ko‘pgina boshqa yirik importchilar uchun bug‘doyni kesish diyetada keskin o‘zgarishlarni talab qiladi.
Fors ko‘rfazi va Shimoliy Afrikadagi ko‘plab mamlakatlar amerikaliklarga qaraganda bir kishi boshiga kamida ikki baravar ko‘p non iste’mol qiladi.
Rossiya va Ukrainadan don import qiladigan ayrim Yevropa davlatlari import o‘rnini qoplovchi muqobil variantlar qidirishni boshlab yuborgan.
WFP bug‘doy inqirozi 47 milliondan ko‘proq odamni o‘tkir oziq-ovqat xavfiga olib kelishi mumkinligini aytadi.
Urush fermerlarga birinchi navbatda oziq-ovqat yetishtirishlari kerak bo‘lgan narsalarga ta’sir qildi. Fermalar yoqilg‘i bilan ishlaydi. Rossiya dunyodagi eng yirik tabiiy gaz eksportchisi va ikkinchi yirik neft eksportchisi hisoblanadi. Urush tufayli yoqilg‘i narxlari ham osha boshladi.
Bundan tashqari fermalarga o‘g‘itlar ham juda zarur bo‘ladi. Rossiya esa sanoat o‘g‘itlarining uchta asosiy turidan barchasi bo‘yicha bozorda oldi qatorlarda turadi.
Dehqonlar uchun urushga bevosita aloqasi bo‘lmagan yana bir muammo bor. Ular mo‘tadil ob-havoga muhtoj. Ammo iqlimning keskin o‘zgarishi ortidan keladigan muammolarning ko‘lami tobora ortib bormoqda. Britaniyaning Met Office tahlillariga ko‘ra, global isish bu yil yanada ko‘proq hududlarni egallaydi.
Ukrainaning kuzgi bug‘doyi iyun oyida hosilga tayyor bo‘ladi. Mutaxassislarning ma’lumotlariga ko‘ra, bu yilgi hosil kutilganidan 20-30 foizga kam bo‘ladi. Urush oqibatida kuzgi dalalarning bir qismi vayron bo‘lgan yoki suv ta’minotidan uzilgan.
Ukraina agarda eksportni qayta yo‘lga qo‘ymasa millionlab tonna bug‘doy chirishi mumkin.
Xalqaro sanksiyalar sababli Rossiyaning to‘g‘ridan to‘g‘ri oziq-ovqat eksporti birmuncha qiyinlashdi. Biroq bu muammo hal qilinishi uchun sanksiyalar o‘zgarishi mumkin.
Eksport bir necha million tonnaga qisqargan bo‘lsa-da, urush boshlanganidan beri Rossiya asosiy xaridorlar bo‘lgan Misr, Eron, Suriya va Turkiyaga kutganidan ko‘proq don sotishga muvaffaq bo‘ldi.
Dunyoning qolgan qismi ham kamchilikni to‘ldirish uchun tayyor emas. Xitoy o‘tgan yilgi suv toshqinlari uning kuzgi bug‘doy hosili tarixdagi eng yomon darajaga olib kelgan bo‘lishi mumkinligi haqida ogohlantirdi.
Amerika g‘allasining katta qismi 2012-13-yillarda ko‘rgan qurg‘oqchilikni boshdan kechirmoqda. Amerikaning qurigan tekisliklarida o‘sadigan bug‘doyning, taxminan, 40 foizi juda yomon holatda deb hisoblangan.
12-may kuni USDA mamlakatda tekisliklarda yetishtiriladigan asosiy turdagi qattiq qizil kuzgi bug‘doy yetishtirish 2021-yilga nisbatan 21 foizga qisqarishini bashorat qildi.
Aksiga olib Yevropada ham bug‘doy eng zaif bo‘lgan mavsumda juda kam yomg‘ir yog‘moqda. Shu sababdan bug‘doy hosili bu yil ancha qisqa bo‘lishi deyarli aniq.
Eksport qiluvchi mamlakatlarda hali ham farqning bir qismini to‘ldirishi mumkin bo‘lgan zaxiralar mavjud.
Hayvonlar tomonidan iste’mol qilinadigan oziq-ovqat miqdori yanada katta xavf ostida qolgan. O‘tgan yili Xitoy o‘zining ulkan cho‘chqa podasini boqish uchun rekord darajadagi 28 mln tonna makkajo‘xori import qildi. Bu Ukraina odatda bir yilda eksport qiladigan hajmidan ham ko‘proq.
Agar bunday ozuqa miqdori kamaytirilsa yoki o‘t, makkajo‘xori poyalari va silos kabi o‘rnini bosuvchi vositalardan foydalanilsa, uning energiya miqdori kamayadi — hayvonlar kamroq yoki sekinroq o‘sadi.
Bu yakuniy mahsulot narxini oshiradi. 2007-2008 yillardagi oziq-ovqat narxlari inqirozida hayvonlarning ozuqasiga kiritilgan o‘zgarishlar va ishlab chiqarishning qisqarishi go‘sht va sut narxlarining keskin oshishiga olib kelgan edi.
Hech bir davlat bu inqiroz ta’siridan himoyalanmagan. Afsuski, odamlar hatto eng boy iqtisodlarda ham och qolishadi. Eng yomon zarar ko‘rgan mamlakatlar kambag‘allardir, chunki kambag‘al odamlar o‘z daromadlarining ko‘proq qismini oziq-ovqatga sarflashadi.
Rivojlanayotgan bozorlarning ko‘pchiligida oziq-ovqat uy xo‘jaliklari budjetining to‘rtdan bir qismini tashkil qiladi. Rivojlangan iqtisodiyotlarda esa bu ko‘rsatkich beshdan biridan kamroq.
