Россия ва Украина ўртасидаги уруш оқибатида бутун дунёда ғалла танқислиги муаммоси кенг тарқалмоқда. The Economist нашри миллионлаб одамларга хавф солаётган бу муаммонинг сабабларини таҳлил қилди.
13 май куни Ҳиндистон ҳукумати буғдой экспортига тақиқ қўйди. Шундай бўлса-да айрим буғдойга муҳтож мамлакатлар бу тақиқдан истисно қилинди. 15 май куни Миср билан 500 минг тонналик келишув имзоланди.
Ҳозирда 26 та давлат озиқ-овқат экспортига қаттиқ чекловлар киритмоқда. Аксарият ҳолларда улар тўғридан-тўғри тақиқларни йўлга қўйган.
Дунё калорияларининг 20 фоиздан ортиғи ва доннинг эса18 фоиздан ортиғи омочдан пластинкагача бўлган йўлда камида битта чегарани кесиб ўтади.
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Жаҳон озиқ-овқат дастури (WFP) маълумотларига кўра, озиқ-овқатга эга бўлган одамларнинг ҳаёти ёки тирикчилиги бевосита хавф остида бўлган одамлар сони сўнгги беш йил ичида 108 млндан 193 млнга кўтарилган.
Пандемия даврида аҳоли даромадлари камайди ва қишлоқ хўжалиги ишлари ҳам, таъминот занжирлари ҳам бузилди. Пандемия таъсири йўқолганлиги сабабли энергия ва юк ташиш нархларининг кўтарилиши бироз кўпроқ бўлди.
Вазият Хитойда чўчқа гриппи ва экспорт қилувчи мамлакатлардаги бир қатор ёмон ҳосил туфайли ёмонлашди. Уларнинг баъзилари 2020 йилнинг ўрталарида бошланган Ла Нина шароити билан боғлиқ.
Россия ва Украина ўртасидаги уруш эса глобал дон захираларининг кўплигига қарамай уларни хавф остига қўйди. 2021 йилда Россия ва Украина буғдойнинг биринчи ва бешинчи йирик экспортчилари бўлиб, мос равишда 39 млн тонна ва 17 млн тонна буғдой етказиб беришди — жаҳон бозорининг 28 фоизи.
Улар, шунингдек, маккажўхори ва арпа каби ҳайвонларни боқиш учун ишлатиладиган кўплаб дон етиштиради ва кунгабоқар уруғининг биринчи (Украина) ва иккинчи (Россия) ишлаб чиқарувчилари ҳисобланади.
Шунга кўра бу икки мамлакат ўсимлик мойи бозорининг 11,5 фоизига эга. Умуман олганда, улар бутун дунё бўйлаб сотиладиган калорияларнинг деярли саккиздан бир қисмини таъминлайди.
Уруш туфайли Украина озиқ-овқат экспорти зудлик билан тўхтатилди; Санкцияларнинг билвосита таъсири Россиянинг экспортини ҳам тўсиб қўйди. Дон нархи кўтарилди.
16 май куни, Ҳиндистон ўз чекловларини киритгандан сўнг биринчи савдо кунида, Чикагодаги буғдой нархи глобал кўрсаткичи 6 фоизга ошди; 18 майда улар Россия босқинини бошлаган пайтдагидан 39 фоизга юқори эди.
Энг ёмони, буғдой дунё миқёсида сотилмайди. Харидорлар кўпинча экспортчилар билан узоқ муддатли икки томонлама муносабатларга эга ва ўрнатилган савдо каналлари етказиб берувчиларни алмаштиришни қийинлаштиради.
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (FAO) маълумотларига кўра, 50 га яқин давлатда буғдой импортининг 30 фоиздан ортиғи Россия ёки Украинага боғлиқ; уларнинг 26 тасида бу кўрсаткич 50 фоиздан ортиқни ташкил этади.
Кўп миқдорда Қора денгиз буғдойини импорт қилувчи Шарқий Осиё давлатлари, масалан, Индонезия гуручга осонгина ўтишлари мумкин. Кўпгина бошқа йирик импортчилар учун буғдойни кесиш диетада кескин ўзгаришларни талаб қилади.
Форс кўрфази ва Шимолий Африкадаги кўплаб мамлакатлар америкаликларга қараганда бир киши бошига камида икки баравар кўп нон истеъмол қилади.
Россия ва Украинадан дон импорт қиладиган айрим Европа давлатлари импорт ўрнини қопловчи муқобил вариантлар қидиришни бошлаб юборган.
WFP буғдой инқирози 47 миллиондан кўпроқ одамни ўткир озиқ-овқат хавфига олиб келиши мумкинлигини айтади.
Уруш фермерларга биринчи навбатда озиқ-овқат етиштиришлари керак бўлган нарсаларга таъсир қилди. Фермалар ёқилғи билан ишлайди. Россия дунёдаги энг йирик табиий газ экспортчиси ва иккинчи йирик нефть экспортчиси ҳисобланади. Уруш туфайли ёқилғи нархлари ҳам оша бошлади.
Бундан ташқари фермаларга ўғитлар ҳам жуда зарур бўлади. Россия эса саноат ўғитларининг учта асосий туридан барчаси бўйича бозорда олди қаторларда туради.
Деҳқонлар учун урушга бевосита алоқаси бўлмаган яна бир муаммо бор. Улар мўътадил об-ҳавога муҳтож. Аммо иқлимнинг кескин ўзгариши ортидан келадиган муаммоларнинг кўлами тобора ортиб бормоқда. Британиянинг Меt Office таҳлилларига кўра, глобал исиш бу йил янада кўпроқ ҳудудларни эгаллайди.
Украинанинг кузги буғдойи июнь ойида ҳосилга тайёр бўлади. Мутахассисларнинг маълумотларига кўра, бу йилги ҳосил кутилганидан 20-30 фоизга кам бўлади. Уруш оқибатида кузги далаларнинг бир қисми вайрон бўлган ёки сув таъминотидан узилган.
Украина агарда экспортни қайта йўлга қўймаса миллионлаб тонна буғдой чириши мумкин.
Халқаро санкциялар сабабли Россиянинг тўғридан-тўғри озиқ-овқат экспорти бирмунча қийинлашди. Бироқ бу муаммо ҳал қилиниши учун санкциялар ўзгариши мумкин.
Экспорт бир неча миллион тоннага қисқарган бўлса-да, уруш бошланганидан бери Россия асосий харидорлар бўлган Миср, Эрон, Сурия ва Туркияга кутганидан кўпроқ дон сотишга муваффақ бўлди.
Дунёнинг қолган қисми ҳам камчиликни тўлдириш учун тайёр эмас. Хитой ўтган йилги сув тошқинлари унинг кузги буғдой ҳосили тарихдаги энг ёмон даражага олиб келган бўлиши мумкинлиги ҳақида огоҳлантирди.
Америка ғалласининг катта қисми 2012-13 йилларда кўрган қурғоқчиликни бошдан кечирмоқда. Американинг қуриган текисликларида ўсадиган буғдойнинг, тахминан, 40 фоизи жуда ёмон ҳолатда деб ҳисобланган.
12 май куни UСDА мамлакатда текисликларда етиштириладиган асосий турдаги қаттиқ қизил кузги буғдой етиштириш 2021 йилга нисбатан 21 фоизга қисқаришини башорат қилди.
Аксига олиб Европада ҳам буғдой энг заиф бўлган мавсумда жуда кам ёмғир ёғмоқда. Шу сабабдан буғдой ҳосили бу йил анча қисқа бўлиши деярли аниқ.
Экспорт қилувчи мамлакатларда ҳали ҳам фарқнинг бир қисмини тўлдириши мумкин бўлган захиралар мавжуд.
Ҳайвонлар томонидан истеъмол қилинадиган озиқ-овқат миқдори янада катта хавф остида қолган. Ўтган йили Хитой ўзининг улкан чўчқа подасини боқиш учун рекорд даражадаги 28 млн тонна маккажўхори импорт қилди. Бу Украина одатда бир йилда экспорт қиладиган ҳажмидан ҳам кўпроқ.
Агар бундай озуқа миқдори камайтирилса ёки ўт, маккажўхори поялари ва силос каби ўрнини босувчи воситалардан фойдаланилса, унинг энергия миқдори камаяди — ҳайвонлар камроқ ёки секинроқ ўсади.
Бу якуний маҳсулот нархини оширади. 2007-2008 йиллардаги озиқ-овқат нархлари инқирозида ҳайвонларнинг озуқасига киритилган ўзгаришлар ва ишлаб чиқаришнинг қисқариши гўшт ва сут нархларининг кескин ошишига олиб келган эди.
Ҳеч бир давлат бу инқироз таъсиридан ҳимояланмаган. Афсуски, одамлар ҳатто энг бой иқтисодларда ҳам оч қолишади. Энг ёмон зарар кўрган мамлакатлар камбағаллардир, чунки камбағал одамлар ўз даромадларининг кўпроқ қисмини озиқ-овқатга сарфлашади.
Ривожланаётган бозорларнинг кўпчилигида озиқ-овқат уй хўжаликлари бюджетининг тўртдан бир қисмини ташкил қилади. Ривожланган иқтисодиётларда эса бу кўрсаткич бешдан биридан камроқ.
Изоҳ (0)