“Daryo” nashri iqtisodchi Abdulla Abduqodirov bilan O‘zbekiston iqtisodiy siyosatidagi dolzarb masalalar yuzasidan suhbat uyushtirdi. Xususan, suhbatda mamlakatning Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqi va Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lishi qanday natijalar berishi, tashqi savdoni rivojlantirishda nimalarga e’tibor qaratish zarurligi to‘g‘risida so‘z bordi.
— O‘zbekiston Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqi (YeOII)ga a’zo bo‘lishi kerakmi? Ittifoq samaradorligi dunyodagi boshqa iqtisodiy ittifoqlar bilan taqqoslaganda qay darajada?
— Dunyodagi iqtisodiy ittifoqlar to‘g‘risida gaplashadigan bo‘lsak, birinchi o‘rinda Yevropa iqtisodiy ittifoqi (YeII) nazarda tutilsa kerak. Bizga yaqin va mohiyati tushunarli bu ittifoqning asosiy g‘oyasi shundan iboratki, hamma a’zo mamlakatlar o‘zini ittifoqning qonunchiligi bilan bitta qilib, borgan sari uyg‘unlashtirib boradi. YeII parlamenti, Yevropa umumiy budjeti ham bor va uning manbalari Germaniya, Fransiya, Italiya va boshqa yirik-yirik mamlakatlar hisobiga tashkil topadi. Shuning uchun ham ittifoqda o‘sha mamlakatlar ovozi juda kuchli va baralla yangraydi. YeOIIda esa eng kuchli mamlakat — Rossiya Federatsiyasi. Lekin Rossiya YeII kabi modelni hech kimga taklif qilmayapti. YeIIda asosan 3 ta mamlakat juda katta rol o‘ynagani uchun ularda birdaniga kelishib olish oson bo‘lgan. YeOIIda hali bunday jarayon shakllanmagan.
Har qanday iqtisodiy, siyosiy yoki harbiy ittifoqqa kirishdan oldin unda asosiy rol o‘ynovchi kuchlar kim, ularning tarixi, asosiy elitasining g‘oyalari qandayligiga qaraladi. Agar gap Rossiya bilan bog‘liq bo‘ladigan turli iqtisodiy, siyosiy ittifoqlar haqida ketsa, federatsiyaning kamida 100 yillik tarixini o‘rganib chiqish darkor. Masalan, 1917-yildagi oktabr to‘ntarishining asosiy maqsadi — butun hokimiyatni rus generallari tomonidan bolsheviklar qo‘liga berib, qurolli kuchlar va sanoatni davlat hukmiga o‘tkazish, Rossiya imperiyasining qudratini saqlab qolish bo‘lgan. Chunki mamlakat generalitetining asosiy talabiga javob beradigan bitta kuch — bolsheviklar edi. Aynan shuning uchun ham rus generaliteti bolsheviklarga hokimiyatni olib bergan.
Endi qarang, 100 yil davomida faqat o‘z imperiyasini saqlab qolish va uni kengaytirish g‘oyasi bilan ishlagan rus imperializmining g‘oyalari bugun yo‘q deb o‘ylaymizmi? Bu savolga aniq javob bor. Ayrim olimlar va siyosatshunoslar Rossiya imperiyasi qudratini yanada kuchlantirib, jilla qursa ilgarigi sovet imperiyasini qayta tiklash g‘oyalarini sudrab yuribdi. Endi shuni ko‘ra bila turib shu ittifoqqa kiramiz, o‘sha g‘oyaning bir qismi bo‘lamiz, ya’ni 30 yil mobaynida ozodlikka erishgan xalqimiz yana qaytib qullikka kiradi, degan g‘oyalarga qo‘shilishimiz qanchalik to‘g‘ri bo‘ladi, menimcha, bu katta savol.
— Hozirda O‘zbekiston tashqi savdo ulushining 30 foizidan ortig‘i YeOIIga a’zo davlatlar hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. Agar bu ittifoqqa kirish noto‘g‘ri deb qaralsa, unda tashqi savdoni rivojlantirish uchun qanday choralar ko‘rish zarur?
— Birinchidan, Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) tashkiloti bor. Bugungi kunda MDH doirasida 1000dan ortiq asosiy qismini iqtisodiy hamkorlik tashkil qiladigan shartnomalar imzolangan. O‘zbekiston ham tashkilot a’zosi. YeOIIdagi mamlakatlar bilan tashqi savdo aloqamiz hajmi 30 foizdan ortdi, deganingiz aynan MDH doirasidagi savdolar bilan bog‘liq. Bu O‘zbekiston o‘zining salohiyati, iqtisodiy manfaatlarini juda faol himoya qilayotganini anglatadi. MDH doirasida shuncha iqtisodiy shartnomalar bor ekan, nega yana bir ustama tashkilotni — Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqini o‘ylab topish kerak. U yerda nima ishlamayaptiki, bu yerda ishlaydi?
MDH doirasida ikki va ko‘p tomonlama shartnomalar imzolangan. Menimcha, bor formatni rivojlantirish kerak. Chunki MDHda faqat Rossiyaning iqtisodiy manfaatlariga bo‘ysunadigan davlatlar kamroq. Masalan, Ozarbayjonni olaylik. Mamlakat neft va gazini mustaqil eksport qilib, turli bojxona yig‘imlarini o‘zi belgilashni xohlaydi. Turkmaniston ham o‘zining gazini hech kimdan so‘ramay xohlagan joyiga eksport qilishni, bojlarni qo‘yishni istaydi. Shuning uchun YeOIIda bu davlatlar yo‘q, kirishni xohlamaydi ham. Kimki sal iqtisodiy tomondan mustaqillikka intilsa, YeOIIda ular yo‘q.
Bugungi kunda tashqi iqtisodiy faoliyatni jadallashtirish uchun avvalo hozir yuzaga kelgan iqtisodiy savdo imkoniyatlarini saqlab qolishimiz va qadriga yetishimiz kerak. Savdo, transport, logistika va boshqa sohalarda yuzaga kelayotgan kelishmovchiliklarni hal qilishimiz lozim. Bu faqat bizga emas, Rossiyaga ham kerak. Chunki federatsiya o‘zining qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojini to‘laqonli qondirolmaydi va hozirda biz Rossiyaga taklif qiladigan tovar pozitsiyalarimiz ancha kengaymoqda.Masalan, tog‘-kon va charm sanoatida, tekstil, farmatsevtika, oziq-ovqat hamda qishloq xo‘jaligi sohalarida. Bekorga Xitoyni siqib chiqarib, Rossiya bizning tashqi savdo “oborot”da birinchiga chiqqani yo‘q. Hatto Xitoy ham bugungi kunda ikkinchi o‘rinda. Keyingi masala, bizga katta muammo tug‘dirib turgan soliqlar va davlat boji sohasida ayniqsa, import qilingan molga qo‘shilgan qiymat solig‘i va bojxona bojlari bo‘yicha kelishuv zarur. Yana bir masala mehnat muhojirlarining statusi va ularning qanday ishlashi haqida kelishishimiz kerak. Bu juda muhim.
— Hozirda YeOIIga 5 ta davlat a’zo. Ularning tashkilotga a’zo bo‘lgandan keyingi iqtisodiy ko‘rsatkichlari qanday bo‘lmoqda?
— Ular YeOIIga a’zolikdan yutmadi. Qozog‘istonni oladigan bo‘lsak, bu ittifoqqa kirib nima foyda ko‘rdi? Hech qanday foyda ko‘rmadi. Qozog‘iston iqtisodiyoti avval xomashyo eksportiga qanday tobe bo‘lsa, hozir ham shunday. Qirg‘iziston iqtisodiyotidagi eng katta muammolar – energetika resurslari va ishsizlik edi. Xo‘sh, mamlakat YeOIIga kirib shu sohalarda nimalarga erishdi? 1, 2 deb sanab aytadigan hech narsa yo‘q deyarli. Biror-bir davlatni YeOIIga kirib rivojlanib ketdi, deb ayta olmayman. Nega? Chunki Rossiya asosiy donor bo‘lgani uchun bu mamlakatlarga ilm-fan, texnikalar, nou-xaular, sanoatni rivojlantirish tomondan beriladigan g‘oyalar yo‘q. Bugungi kunda mazkur tarmoqlar rivojisiz oldinga siljib bo‘lmaydi.
Mana ko‘rdik, UzAutoMotors faoliyatida mikrochiplar yetishmasligi nimalarga olib kelmoqda. Mikrochiplar Xitoyda va umuman dunyoda defitsit bo‘lgani uchun avtomobil ishlab chiqarish 2020—2021-yillarda keskin orqaga ketdi. Nimaga Rossiya mikrochiplar taklif qilmaydi? Chunki o‘zida yo‘q. Rossiya bugungi kunda harbiy va ilm-fan sohasida Sovet ittifoqi davrida qilingan ishlar samarasini yeb kelyapti. Hozirgi Rossiyada ilm-fan sohasida “yorib” chiqqan yangiliklar yo‘q. Internetni olaylik, Mail.ru birinchi chiqqan edi. Google, Facebook va boshqa tarmoqlar rivojlanib ketdi. Rossiyada shuncha imkoniyat bo‘la turib, nega Mail.ru, Yandex.ru va boshqalar ular darajasida rivojlanmadi? Aytmoqchimanki, bugungi kunda biror mamlakat ilm-fan, texnika va maorif sohasida zo‘r takliflar bermasa, ularning orqasidan hech kim bormaydi.
Mavzuga doir: “Xalqaro hamjamiyatga har qanday qo‘shilish suverenitetni cheklashdir” — Sodiq Safoyev JST va YeOII haqida
— JSTga a’zo bo‘lish uchun har qanday mamlakat uning bir qancha talablariga javob berishi kerak. Xususan, eksport va import qilinadigan tovarlar pozitsiyasining sifati, standartlashtirish, markirovka va tovarlarga qo‘llaniladigan bojlar hisobga olinadi. Yana bir jihat: davlat iqtisodiy manfaatlari JST umumiy manfaatlariga zid kelmasligi kerak.
Avvalo, mazkur talablarga rioya qilish bo‘yicha nazorat institutlarini barpo etish zarur. Sharoit yaratib berish kerak. Bu bir kun yoki 2-3 yilda bo‘lib qolmaydi. JST yoki YeOIIga a’zo bo‘lish shu ittifoqlardagi mamlakatlar standart va qoidalariga biz ham amal qilishimizni va bunga boshqalar ham ishonganini bildiradi. A’zolik bizga qanday ustunlik beradi, desangiz, albatta birdaniga mo‘jizani kutish kerak emas.
JSTga a’zo bo‘lish biz jahon bozorida savdo qilishga o‘zimizning ishimizni osonlashtirdik, degan gap. Lekin ishimiz osonlashgani ertaga chiqib tovarlarimizni sotib juda katta pul qildik, boyib ketdik, degani emas. Birinchidan, jahon bozoriga nima taklif qila olishimizni aniq bilishimiz kerak. Xo‘p, bugungi kunda ip-kalava, oziq-ovqat, meva-sabzavotlar bordir. Ularning sifati, sifatini nazorat qilish standartlari, tashish va saqlash, ishlab chiqarish standartlari ham bo‘lishi kerak. Bular hal qilishimiz zarur bo‘lgan juda katta masalalar.
Ikkinchidan, xo‘p jahon bozoriga chiqadigan bo‘ldik. Qaysi yo‘llar bilan chiqamiz? Yana shimoliy yo‘llar bilan — Rossiya orqalimi? Ma’lum bir sabablarga ko‘ra, Rossiya yoki Qozog‘iston istagan paytda bu niyatlarimizga chek qo‘yishi mumkin. Alternativ yo‘llar qanday? Ya’ni janubga bo‘lgan yo‘llar hali qurilgani yo‘q.Bizda erkin savdoga to‘siq bo‘layotgan muammolardan biri — monopoliya. Hozir qaysi sohani olmang, hammasida monopoliya mavjud. Xo‘sh, monopoliyalardan voz kechishga tayyormizmi? Bundan qanday voz kechamiz? Bu katta masala. Buni YeOII va JST ham tushunib turibdi. Yana bir masala borki, YeOIIga kirish Rossiya monopoliyalari uchun O‘zbekiston iqtisodiyotiga kirib kelishni osonlashtiradi. Iqtisodiyotimizni rus monopoliyalari qamrab olishida eng asosiy mexanizmni YeOII yaratib beradi.
Islombek Umaraliyev suhbatlashdi
Tasvirchi: Ilhom Xursanaliyev
Izoh (0)