«Дарё» нашри иқтисодчи Абдулла Абдуқодиров билан Ўзбекистон иқтисодий сиёсатидаги долзарб масалалар юзасидан суҳбат уюштирди. Хусусан, суҳбатда мамлакатнинг Евросиё иқтисодий иттифоқи ва Жаҳон савдо ташкилотига аъзо бўлиши қандай натижалар бериши, ташқи савдони ривожлантиришда нималарга эътибор қаратиш зарурлиги тўғрисида сўз борди.
— Ўзбекистон Евросиё иқтисодий иттифоқи (ЕОИИ)га аъзо бўлиши керакми? Иттифоқ самарадорлиги дунёдаги бошқа иқтисодий иттифоқлар билан таққослаганда қай даражада?
— Дунёдаги иқтисодий иттифоқлар тўғрисида гаплашадиган бўлсак, биринчи ўринда Европа иқтисодий иттифоқи (ЕИИ) назарда тутилса керак. Бизга яқин ва моҳияти тушунарли бу иттифоқнинг асосий ғояси шундан иборатки, ҳамма аъзо мамлакатлар ўзини иттифоқнинг қонунчилиги билан битта қилиб, борган сари уйғунлаштириб боради. ЕИИ парламенти, Европа умумий бюджети ҳам бор ва унинг манбалари Германия, Франция, Италия ва бошқа йирик-йирик мамлакатлар ҳисобига ташкил топади. Шунинг учун ҳам иттифоқда ўша мамлакатлар овози жуда кучли ва баралла янграйди. ЕОИИда эса энг кучли мамлакат — Россия Федерацияси. Лекин Россия ЕИИ каби моделни ҳеч кимга таклиф қилмаяпти. ЕИИда асосан 3 та мамлакат жуда катта рол ўйнагани учун уларда бирданига келишиб олиш осон бўлган. ЕОИИда ҳали бундай жараён шаклланмаган.
Ҳар қандай иқтисодий, сиёсий ёки ҳарбий иттифоққа киришдан олдин унда асосий рол ўйновчи кучлар ким, уларнинг тарихи, асосий элитасининг ғоялари қандайлигига қаралади. Агар гап Россия билан боғлиқ бўладиган турли иқтисодий, сиёсий иттифоқлар ҳақида кетса, федерациянинг камида 100 йиллик тарихини ўрганиб чиқиш даркор. Масалан, 1917 йилдаги октябрь тўнтаришининг асосий мақсади — бутун ҳокимиятни рус генераллари томонидан болшевиклар қўлига бериб, қуролли кучлар ва саноатни давлат ҳукмига ўтказиш, Россия империясининг қудратини сақлаб қолиш бўлган. Чунки мамлакат генералитетининг асосий талабига жавоб берадиган битта куч — болшевиклар эди. Айнан шунинг учун ҳам рус генералитети болшевикларга ҳокимиятни олиб берган.
Энди қаранг, 100 йил давомида фақат ўз империясини сақлаб қолиш ва уни кенгайтириш ғояси билан ишлаган рус империализмининг ғоялари бугун йўқ деб ўйлаймизми? Бу саволга аниқ жавоб бор. Айрим олимлар ва сиёсатшунослар Россия империяси қудратини янада кучлантириб, жилла қурса илгариги совет империясини қайта тиклаш ғояларини судраб юрибди. Энди шуни кўра била туриб шу иттифоққа кирамиз, ўша ғоянинг бир қисми бўламиз, яъни 30 йил мобайнида озодликка эришган халқимиз яна қайтиб қулликка киради, деган ғояларга қўшилишимиз қанчалик тўғри бўлади, менимча, бу катта савол.
— Ҳозирда Ўзбекистон ташқи савдо улушининг 30 фоизидан ортиғи ЕОИИга аъзо давлатлар ҳиссасига тўғри келмоқда. Агар бу иттифоққа кириш нотўғри деб қаралса, унда ташқи савдони ривожлантириш учун қандай чоралар кўриш зарур?
— Биринчидан, Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги (МДҲ) ташкилоти бор. Бугунги кунда МДҲ доирасида 1000дан ортиқ асосий қисмини иқтисодий ҳамкорлик ташкил қиладиган шартномалар имзоланган. Ўзбекистон ҳам ташкилот аъзоси. ЕОИИдаги мамлакатлар билан ташқи савдо алоқамиз ҳажми 30 фоиздан ортди, деганингиз айнан МДҲ доирасидаги савдолар билан боғлиқ. Бу Ўзбекистон ўзининг салоҳияти, иқтисодий манфаатларини жуда фаол ҳимоя қилаётганини англатади. МДҲ доирасида шунча иқтисодий шартномалар бор экан, нега яна бир устама ташкилотни — Евросиё иқтисодий иттифоқини ўйлаб топиш керак. У ерда нима ишламаяптики, бу ерда ишлайди?
МДҲ доирасида икки ва кўп томонлама шартномалар имзоланган. Менимча, бор форматни ривожлантириш керак. Чунки МДҲда фақат Россиянинг иқтисодий манфаатларига бўйсунадиган давлатлар камроқ. Масалан, Озарбайжонни олайлик. Мамлакат нефть ва газини мустақил экспорт қилиб, турли божхона йиғимларини ўзи белгилашни хоҳлайди. Туркманистон ҳам ўзининг газини ҳеч кимдан сўрамай хоҳлаган жойига экспорт қилишни, божларни қўйишни истайди. Шунинг учун ЕОИИда бу давлатлар йўқ, киришни хоҳламайди ҳам. Кимки сал иқтисодий томондан мустақилликка интилса, ЕОИИда улар йўқ.
Бугунги кунда ташқи иқтисодий фаолиятни жадаллаштириш учун аввало ҳозир юзага келган иқтисодий савдо имкониятларини сақлаб қолишимиз ва қадрига етишимиз керак. Савдо, транспорт, логистика ва бошқа соҳаларда юзага келаётган келишмовчиликларни ҳал қилишимиз лозим. Бу фақат бизга эмас, Россияга ҳам керак. Чунки федерация ўзининг қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига бўлган эҳтиёжини тўлақонли қондиролмайди ва ҳозирда биз Россияга таклиф қиладиган товар позицияларимиз анча кенгаймоқда.Масалан, тоғ-кон ва чарм саноатида, текстил, фармацевтика, озиқ-овқат ҳамда қишлоқ хўжалиги соҳаларида. Бекорга Хитойни сиқиб чиқариб, Россия бизнинг ташқи савдо «оборот»да биринчига чиққани йўқ. Ҳатто Хитой ҳам бугунги кунда иккинчи ўринда. Кейинги масала, бизга катта муаммо туғдириб турган солиқлар ва давлат божи соҳасида айниқса, импорт қилинган молга қўшилган қиймат солиғи ва божхона божлари бўйича келишув зарур. Яна бир масала меҳнат муҳожирларининг статуси ва уларнинг қандай ишлаши ҳақида келишишимиз керак. Бу жуда муҳим.
— Ҳозирда ЕОИИга 5 та давлат аъзо. Уларнинг ташкилотга аъзо бўлгандан кейинги иқтисодий кўрсаткичлари қандай бўлмоқда?
— Улар ЕОИИга аъзоликдан ютмади. Қозоғистонни оладиган бўлсак, бу иттифоққа кириб нима фойда кўрди? Ҳеч қандай фойда кўрмади. Қозоғистон иқтисодиёти аввал хом ашё экспортига қандай тобе бўлса, ҳозир ҳам шундай. Қирғизистон иқтисодиётидаги энг катта муаммолар – энергетика ресурслари ва ишсизлик эди. Хўш, мамлакат ЕОИИга кириб шу соҳаларда нималарга эришди? 1, 2 деб санаб айтадиган ҳеч нарса йўқ деярли. Бирор-бир давлатни ЕОИИга кириб ривожланиб кетди, деб айта олмайман. Нега? Чунки Россия асосий донор бўлгани учун бу мамлакатларга илм-фан, техникалар, ноу-хаулар, саноатни ривожлантириш томондан бериладиган ғоялар йўқ. Бугунги кунда мазкур тармоқлар ривожисиз олдинга силжиб бўлмайди.
Мана кўрдик, UzAutoMotors фаолиятида микрочиплар етишмаслиги нималарга олиб келмоқда. Микрочиплар Хитойда ва умуман дунёда дефицит бўлгани учун автомобиль ишлаб чиқариш 2020—2021 йилларда кескин орқага кетди. Нимага Россия микрочиплар таклиф қилмайди? Чунки ўзида йўқ. Россия бугунги кунда ҳарбий ва илм-фан соҳасида Совет иттифоқи даврида қилинган ишлар самарасини еб келяпти. Ҳозирги Россияда илм-фан соҳасида «ёриб» чиққан янгиликлар йўқ. Интернетни олайлик, Mail.ru биринчи чиққан эди. Google, Facebook ва бошқа тармоқлар ривожланиб кетди. Россияда шунча имконият бўла туриб, нега Mail.ru, Yandex.ru ва бошқалар улар даражасида ривожланмади? Айтмоқчиманки, бугунги кунда бирор мамлакат илм-фан, техника ва маориф соҳасида зўр таклифлар бермаса, уларнинг орқасидан ҳеч ким бормайди.
Мавзуга доир: «Халқаро ҳамжамиятга ҳар қандай қўшилиш суверенитетни чеклашдир» — Содиқ Сафоев ЖСТ ва ЕОИИ ҳақида
— ЖСТга аъзо бўлиш учун ҳар қандай мамлакат унинг бир қанча талабларига жавоб бериши керак. Хусусан, экспорт ва импорт қилинадиган товарлар позициясининг сифати, стандартлаштириш, маркировка ва товарларга қўлланиладиган божлар ҳисобга олинади. Яна бир жиҳат: давлат иқтисодий манфаатлари ЖСТ умумий манфаатларига зид келмаслиги керак.
Аввало, мазкур талабларга риоя қилиш бўйича назорат институтларини барпо этиш зарур. Шароит яратиб бериш керак. Бу бир кун ёки 2-3 йилда бўлиб қолмайди. ЖСТ ёки ЕОИИга аъзо бўлиш шу иттифоқлардаги мамлакатлар стандарт ва қоидаларига биз ҳам амал қилишимизни ва бунга бошқалар ҳам ишонганини билдиради. Аъзолик бизга қандай устунлик беради, десангиз, албатта бирданига мўъжизани кутиш керак эмас.
ЖСТга аъзо бўлиш биз жаҳон бозорида савдо қилишга ўзимизнинг ишимизни осонлаштирдик, деган гап. Лекин ишимиз осонлашгани эртага чиқиб товарларимизни сотиб жуда катта пул қилдик, бойиб кетдик, дегани эмас. Биринчидан, жаҳон бозорига нима таклиф қила олишимизни аниқ билишимиз керак. Хўп, бугунги кунда ип-калава, озиқ-овқат, мева-сабзавотлар бордир. Уларнинг сифати, сифатини назорат қилиш стандартлари, ташиш ва сақлаш, ишлаб чиқариш стандартлари ҳам бўлиши керак. Булар ҳал қилишимиз зарур бўлган жуда катта масалалар.
Иккинчидан, хўп жаҳон бозорига чиқадиган бўлдик. Қайси йўллар билан чиқамиз? Яна шимолий йўллар билан — Россия орқалими? Маълум бир сабабларга кўра, Россия ёки Қозоғистон истаган пайтда бу ниятларимизга чек қўйиши мумкин. Альтернатив йўллар қандай? Яъни жанубга бўлган йўллар ҳали қурилгани йўқ.Бизда эркин савдога тўсиқ бўлаётган муаммолардан бири — монополия. Ҳозир қайси соҳани олманг, ҳаммасида монополия мавжуд. Хўш, монополиялардан воз кечишга тайёрмизми? Бундан қандай воз кечамиз? Бу катта масала. Буни ЕОИИ ва ЖСТ ҳам тушуниб турибди. Яна бир масала борки, ЕОИИга кириш Россия монополиялари учун Ўзбекистон иқтисодиётига кириб келишни осонлаштиради. Иқтисодиётимизни рус монополиялари қамраб олишида энг асосий механизмни ЕОИИ яратиб беради.
Исломбек Умаралиев суҳбатлашди
Тасвирчи: Илҳом Хурсаналиев
Изоҳ (0)