Bolalar uyining bolalari: Ularning oilali bo‘lishga haqqi yo‘qmi?

O‘zbekistonlik tadbirkor, “Ota va ona” ijtimoiy loyihasi muallifi Nelli Karimova yetti yildan beri Mehribonlik va muruvvat uylarida yashaydigan bolalar, shuningdek qiyin sharoitlarga tushib qolgan oilalarga yordam ko‘rsatish bo‘yicha turli ijtimoiy loyihalarda ko‘ngilli a’zo sifatida faoliyat olib boryapti. U “Daryo”ga mana shu faoliyati davomidagi kuzatuvlari aks etgan maqolani taqdim etdi. Maqola to‘liqligicha e’tibotingizga havola etiladi.

Bugungi kunda dunyoda ota-onasi tirik, biroq u yoki bu sabab tufayli 8 milliondan ortiq yetim bola mehribonlik uylarida yashashiga to‘g‘ri kelmoqda. Ushbu holat bizning mamlakatimizda ham kuzatilmoqda. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, mamlakatimizda joylashgan bolalar uyi va internatlarda 20 ming nafar bolalar yashaydi va ularning 40 foizi yetim bolalar hisoblanadi.

Mana, yetti yildirki, Mehribonlik va muruvvat uylarida yashaydigan bolalar, shuningdek qiyin sharoitlarga tushib qolgan oilalarga yordam ko‘rsatish bo‘yicha turli ijtimoiy loyihalarda ko‘ngilli a’zo sifatida faoliyat olib boryapman. Bolalar uyidagi bolalarni ko‘rganingizda, ularning mahzun ko‘zida qarshisida uchragan har bir yangi insondan ota-onasini qidirayotganini anglamay qolmaysiz. Davlat Mehribonlik uylarida mehr va g‘amxo‘rlikni o‘rnini to‘ldirish uchun ushbu bolalarga barcha sharoitlarni yaratishga urinayapti, biroq hech kim, xoh u pedagog bo‘lsin, xoh u eng yaxshi odam bo‘lsin, bolalarning ota-onalari va yaqinlarini o‘rnini bosa olmaydi.

Har safar, bu bolalar bilan uchrashib uyga qaytganimdan so‘ng, o‘zimni aybdor his qilaman... Har doim bitta savol qiynaydi: “Ularni oilasiga qanday qaytarish mumkin?”

Men qo‘shni davlatlar: Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Rossiyaning bu boradagi tajribalarini o‘rgana boshladim. Boshqa davlatlarning ko‘ngillilari bilan do‘stlashdim, bolalarga yordam ko‘rsatish bo‘yicha ulardagi loyihalarni o‘rganishga kirishdim. Bu esa oqdatda o‘z samarasini berdi: menda o‘z loyihamni amalga oshirish g‘oyasi tug‘ildi: bu otaliqqa olishni ommalashtirish va ushbu muammoga yangicha qarashni shakllantirish edi.

Loyihamni “Har bir bolaga - mehribon oila” shiori ostida “Ota va Ona” deb atadim.

O‘zbekiston va qo‘shni davlatlar tajribasini o‘rganib chiqib, shuni angladimki, davlatning barcha xatti-harakatlariga qaramay, bolalar uylari ota-onasiz qolgan va nogiron bolalar uchun yagona chora bo‘lib qolmoqda. Yetimlikni bartaraf etish va ota-ona mas’uliyatini yaxshi anglaymaydigan oilalarga yordam ko‘rsatish bo‘yicha qamrovli ishlar amalga oshirilmayapti.

Yevropa tajribasiga ham qiziqib ko‘rdim, dugonam Yevropa Ittifoqining ijtimoiy loyihalarida ishtirok etishni maslahat berdi va men ularda qatnashdim. Menga omad kulib boqdi: loyihamga qiziqib qolishdi va Chexiyadagi tashkilotlarga amaliyot o‘tash uchun taklif qilishdi. Chexiyadagi ushbu tashkilotlar yetimlik profilaktikasi va bolalar uylarini yopish hamda oila shaklidagi maskanlarga bolalarni joylashtirish masalalari bilan shug‘ullanishadi.

Shu tariqa men Chexiya Respublikasining Praga shahridagi xalqaro ahamiyatga ega nodavlat g‘aroyib loyiha - Lyumos’da qatnashish baxtiga muyassar bo‘ldim.

Ma’lumot o‘rnida, Britaniyaning xayriya fondi Joan Rouling (Garri Potter haqidagi kitob muallifi) Lyumos 2005-yil yaratilgan. 2030-yilga kelib Yevropada, 2050-yilga kelib esa butun dunyoda birorta ham bola bolalar uylarida qolmasligi ushbu fondning birlamchi maqsadi sanaladi.

Bolalar uylaridan tarbiyalanuvchilarni o‘z oilalariga va ularni qabul qilishni istagan boshqa oilalarga qaytarish yo‘llarini qidirish va buning uchun imkoniyatlar yaratish fondning asosiy maqsadidir.

Bundan tashqari, bolalar uylarini tashkil etishga mo‘ljallangan mablag‘larni bolaga yaqin insonlar mehrini beruvchi, ularga g‘amxo‘rlik qiluvchi biologik yoki ularni qabul qiluvchi oilalarni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirish uchun optimal yo‘llarni belgilash ham fondning vazifalariga kiradi. Shu bilan birga, fond ota-onalarga farzandni sevish, oiladagi inqirozlarni yengish va boshqa tarbiyaga masalalarda yordam berishni ham ko‘zda tutadi.

Ayni paytda Lyumos tarkibidagi ko‘plab davlatlar deinstitutsionalizatsiyani joriy qilish bo‘yicha rejalarni ishlab chiqqan va tasdiqlagan Yevropa hududlarida “burilish nuqtasi”,“keskin nuqta”ga erishishga yordam berdi.

Hozirda Lyumos Moldova, Bolgariya, Chexiya, Gaiti, Gretsiya, Amerika Qo‘shma Shtatlari, Bryussel, Kolumbiya, Efiopiya, Ukraina, Birlashgan Qirollik, Keniya kabi davlatlarda o‘z vakolatxonalariga ega.

Keyingi 15—20 yil davomida Lyumos boshqa ko‘plab tashkilotlar bilan birga global “burilish nuqta”siga erishish yo‘lida ish olib boradi.

Lyumos nima ish bajaradi?

Lyumos butun dunyodagi yetimlarga mo‘ljallangan turli maskanlardan yashaydigan millionlab bolalarga yordam berish, ularning oilaga bo‘lgan huquqini tiklash yo‘lida faoliyat olib boradi.

Tashkilot mutaxassislari davlat tashkilotlari va boshqa hamkorlar bilan birga sog‘liqni saqlash, ta’lim va ijtimoiy yordam xizmatlaridan ularning alohida ehtiyojlarini hisobga olgan holda foydalanishini ta’minlaydi.

Lyumos qadriyatlari jamiyatda kattalar hayotida zaruriy bo‘lgan ko‘nikmalar, ijtimoiy xulq, odatlarni rivojlantirish mumkinligidan kelib chiqadi. Faqat oilagina to‘liq baxtli bolalikni kechirish uchun tabiiy muhit sanaladi. Va qilayotgan ishlarimizning barchasi va chiqarayotgan qarorlarimiz bola ushbu muhitning markazida bo‘lishiga qaratilgan.

Davlat bolalar uylariga yetim bolalarga ta’lim va tarbiya berilishi uchun pul ajratadi, lekin bu ularni kattalar hayotiga va ijtimoiy muhitga tayyorlaydi degani emas. Natijada jamiyatda xunuk an’ana davom etadi: ota-ona mehrini ko‘rmagan yetim o‘sgan onalar bolalariga o‘sha mehrni bera olmaydi va yana ularni bolalar uyiga tashlab qo‘yadi. Bunday holatdan chiqishning yagona yo‘li deinstitualizatsiya jarayonidir.

Ammo, hech kimga sir emaski, ko‘pchilikning fikricha, vasiylik idoralari, ya’ni bolalar uylari, jamiyatga foyda keltiradi yoki nima bo‘lganda ham ularga ehtiyoj mavjud. Gap shundaki, oilalarga turar joyiga qarab bevosita taqdim etiladigan xizmatlar qimmat. Bunday bolalar uylarining vasiylik tizimini o‘zgartirish mushkul vazifa. Keling, haqiqatni tan olaylik, ko‘pchilikning o‘ylashicha, bolalar uyiga yomon oilalar bolalarini berishadi.

Lyumos ushbu stereotiplarni yo‘qotmoqchi, bunday salbiy qarashlar bois barcha davlatlarda hukumat bolalar uylarini yopish va oila shaklidagi maskanlarni yaratishga qarshilik qilmoqda.

Bolalarni davlat tomonidan ijtimoiy vasiylikka olish masalalari psixolog va sotsiologlar tomonidan ko‘p bora o‘rganilgan. Bolalar uylarida yoki shunga o‘xshash muassasalarda bo‘lish bola psixikasiga zarar yetkazishi va hayotiy noqulaylik yuzaga keltirishi aniqlangan ilmiy tadqiqotlar ham o‘tkazildi. Va bu o‘z navbatida ongning erta rivojlanishiga salbiy ta’sir qiladi.

Xorijiy OAVda ijtimoiy vasiylik tizimida uchrab turadigan bolalarga kuch ishlatishning turli shakllari haqida ko‘p yoziladi.Rossiyalik olimlarning aniqlashicha, bolalar uyidan chiqqan har beshinchi bola jinoyat qiladi, har beshinchi qiz fohishalik bilan shug‘ullanadi va har o‘ninchi bola o‘z joniga qasd qiladi. Shuningdek, asosan nogiron bolalar o‘rtasida erta yoshda o‘lish xavfi yuqoriligi ham hech kimga sir emas.

Nega bunday holatlar sodir bo‘ladi? Sabablar bisyor.Birinchidan, sog‘lom rivojlanish uchun juda muhim bo‘lgan mehr hissi ularda shakllana olmaydi. Shuningdek, o‘zining alohida ehtiyojlarini ro‘yobga chiqarishlari juda qiyin. Jamiyatdan ajralgan holda o‘z vazifasini bajaradi. Natijada ularda jamiyatdagi hayot uchun kerakli bo‘lgan ko‘nikmalar bo‘lmaydi. Sabablar ko‘p, shuning uchun muassasa bilan xayrlashganda ularni na ijtimoiy, na oilaviy aloqalar bog‘lab turadi.

Hozirgi paytda JSST Yevropa hududlarida deinstitutsionalizatsiyaning ijobiy tajribasini tasdiqlovchi ma’lumotlar mavjud bo‘lib, ular jarayonni qanday olib borish haqida tavsiya va namunalar manbasi sifatida xizmat qilishi mumkin. Reja aniq tuzilib, islohot joriy qilinsa, hududning barcha mamlakatlari yuqori rivojlanish darajasi, jamiyat ahamiyatiga molik bo‘lgan barqaror xizmatlardan foydalanish imkoniyatiga erishishi mumkin. Bu aqliy salohiyati cheklangan barcha bolalarga o‘z oilasi bilan yashash, zaruriy sog‘liqni saqlash, ta’lim va ijtimoiy himoya xizmatlaridan foydalanish, shuningdek jamiyat hayotida uning to‘laqonli fuqarosi sifatida qatnashgan holda o‘zining salohiyatlarini to‘liq namoyon qilish imkoniyatini beradi.

Belarusda muvaffaqiyatli o‘tgan amaliyotlardan namunalar: Maxsus maktab-internatlarga joylashtirish xizmatlarining rivojlantirilishi. Ko‘pchilik davlatlarda maxsus maktab-internatlar bolalar oilalaridan uzoqda yilning katta qismini o‘tkazishlariga qaramay jamiyatning tashkiliy g‘amxo‘rlik shakli sifatida qaralmaydi.

Belarusda ta’lim vazirligi bundan o‘n yillar oldin inklyuziv ta’lim tizimini joriy qilgan bo‘lib, u aqliy salohiyati cheklangan va autizmga yo‘liqqan bolalarga mahalliy maktablarda o‘zining tengqurlari bilan teng ta’lim olishlari uchun yordam ko‘rsatishga mo‘ljallangan maxsus o‘quv dasturi va maxsus ta’lim olgan o‘qituvchilarning assistentlarini o‘z ichiga olardi.

Bolgariya: Hukumat, homiylar, ekspertlar va nodavlat tashkilotlarning hamkorlikdagi ishlari. 2010-yilda Bolgariya hukumati bolalar va oilalar uchun xizmatlarni kompleks deinstitutsionalizatsiya qilish bo‘yicha 15-yillik milliy harakatlar rejasini ishlab chiqdi.

Hozirda ota-onalarning vasiyligisiz qolgan bolalar va og‘ir sharoitlardagi oilalarga qanday yordam ko‘rsatish kerakligini men aniq bilaman. Bu ishlarni amalga oshirishda davlatning, shuningdek bolalarga yordam berishga qiziqqan mutaxassislar, homiylar va fuqarolarning katta jonbozliklari kerak bo‘ladi. Ishonamanki, og‘ir urush yillarida yetim bolalarni quchog‘iga olib g‘amxo‘rlik qilgan xalqi bilan dong taratgan mamlakatimiz deinstitualizatsiya bo‘yicha islohotlar o‘tkazish bo‘yicha ham jonbozlik ko‘rsatadi.