Ўзбекистонлик тадбиркор, «Ота ва она» ижтимоий лойиҳаси муаллифи Нелли Каримова етти йилдан бери Меҳрибонлик ва мурувват уйларида яшайдиган болалар, шунингдек қийин шароитларга тушиб қолган оилаларга ёрдам кўрсатиш бўйича турли ижтимоий лойиҳаларда кўнгилли аъзо сифатида фаолият олиб боряпти. У «Дарё»га мана шу фаолияти давомидаги кузатувлари акс этган мақолани тақдим этди. Мақола тўлиқлигича эътиботингизга ҳавола этилади.
Бугунги кунда дунёда ота-онаси тирик, бироқ у ёки бу сабаб туфайли 8 миллиондан ортиқ етим бола меҳрибонлик уйларида яшашига тўғри келмоқда. Ушбу ҳолат бизнинг мамлакатимизда ҳам кузатилмоқда. Расмий маълумотларга кўра, мамлакатимизда жойлашган болалар уйи ва интернатларда 20 минг нафар болалар яшайди ва уларнинг 40 фоизи етим болалар ҳисобланади.
Мана, етти йилдирки, Меҳрибонлик ва мурувват уйларида яшайдиган болалар, шунингдек қийин шароитларга тушиб қолган оилаларга ёрдам кўрсатиш бўйича турли ижтимоий лойиҳаларда кўнгилли аъзо сифатида фаолият олиб боряпман. Болалар уйидаги болаларни кўрганингизда, уларнинг маҳзун кўзида қаршисида учраган ҳар бир янги инсондан ота-онасини қидираётганини англамай қолмайсиз. Давлат Меҳрибонлик уйларида меҳр ва ғамхўрликни ўрнини тўлдириш учун ушбу болаларга барча шароитларни яратишга уринаяпти, бироқ ҳеч ким, хоҳ у педагог бўлсин, хоҳ у энг яхши одам бўлсин, болаларнинг ота-оналари ва яқинларини ўрнини боса олмайди.
Ҳар сафар, бу болалар билан учрашиб уйга қайтганимдан сўнг, ўзимни айбдор ҳис қиламан... Ҳар доим битта савол қийнайди: «Уларни оиласига қандай қайтариш мумкин?»
Мен қўшни давлатлар: Қозоғистон, Қирғизистон ва Россиянинг бу борадаги тажрибаларини ўргана бошладим. Бошқа давлатларнинг кўнгиллилари билан дўстлашдим, болаларга ёрдам кўрсатиш бўйича улардаги лойиҳаларни ўрганишга киришдим. Бу эса оқдатда ўз самарасини берди: менда ўз лойиҳамни амалга ошириш ғояси туғилди: бу оталиққа олишни оммалаштириш ва ушбу муаммога янгича қарашни шакллантириш эди.
Лойиҳамни «Ҳар бир болага - меҳрибон оила» шиори остида «Ота ва Она» деб атадим.
Ўзбекистон ва қўшни давлатлар тажрибасини ўрганиб чиқиб, шуни англадимки, давлатнинг барча хатти-ҳаракатларига қарамай, болалар уйлари ота-онасиз қолган ва ногирон болалар учун ягона чора бўлиб қолмоқда. Етимликни бартараф этиш ва ота-она масъулиятини яхши англаймайдиган оилаларга ёрдам кўрсатиш бўйича қамровли ишлар амалга оширилмаяпти.
Европа тажрибасига ҳам қизиқиб кўрдим, дугонам Европа Иттифоқининг ижтимоий лойиҳаларида иштирок этишни маслаҳат берди ва мен уларда қатнашдим. Менга омад кулиб боқди: лойиҳамга қизиқиб қолишди ва Чехиядаги ташкилотларга амалиёт ўташ учун таклиф қилишди. Чехиядаги ушбу ташкилотлар етимлик профилактикаси ва болалар уйларини ёпиш ҳамда оила шаклидаги масканларга болаларни жойлаштириш масалалари билан шуғулланишади.
Шу тариқа мен Чехия Республикасининг Прага шаҳридаги халқаро аҳамиятга эга нодавлат ғаройиб лойиҳа - Lyumos’да қатнашиш бахтига муяссар бўлдим.
Маълумот ўрнида, Британиянинг хайрия фонди Жоан Роулинг (Гарри Поттер ҳақидаги китоб муаллифи) Lyumos 2005 йил яратилган. 2030 йилга келиб Европада, 2050 йилга келиб эса бутун дунёда бирорта ҳам бола болалар уйларида қолмаслиги ушбу фонднинг бирламчи мақсади саналади.
Болалар уйларидан тарбияланувчиларни ўз оилаларига ва уларни қабул қилишни истаган бошқа оилаларга қайтариш йўлларини қидириш ва бунинг учун имкониятлар яратиш фонднинг асосий мақсадидир.
Бундан ташқари, болалар уйларини ташкил этишга мўлжалланган маблағларни болага яқин инсонлар меҳрини берувчи, уларга ғамхўрлик қилувчи биологик ёки уларни қабул қилувчи оилаларни қўллаб-қувватлашга йўналтириш учун оптимал йўлларни белгилаш ҳам фонднинг вазифаларига киради. Шу билан бирга, фонд ота-оналарга фарзандни севиш, оиладаги инқирозларни енгиш ва бошқа тарбияга масалаларда ёрдам беришни ҳам кўзда тутади.
Айни пайтда Lyumos таркибидаги кўплаб давлатлар деинституционализацияни жорий қилиш бўйича режаларни ишлаб чиққан ва тасдиқлаган Европа ҳудудларида «бурилиш нуқтаси»,«кескин нуқта»га эришишга ёрдам берди.
Ҳозирда Lyumos Молдова, Болгария, Чехия, Гаити, Греция, Америка Қўшма Штатлари, Брюссель, Колумбия, Эфиопия, Украина, Бирлашган Қироллик, Кения каби давлатларда ўз ваколатхоналарига эга.
Кейинги 15—20 йил давомида Lyumos бошқа кўплаб ташкилотлар билан бирга глобал «бурилиш нуқта»сига эришиш йўлида иш олиб боради.
Lyumos нима иш бажаради?
Lyumos бутун дунёдаги етимларга мўлжалланган турли масканлардан яшайдиган миллионлаб болаларга ёрдам бериш, уларнинг оилага бўлган ҳуқуқини тиклаш йўлида фаолият олиб боради.
Ташкилот мутахассислари давлат ташкилотлари ва бошқа ҳамкорлар билан бирга соғлиқни сақлаш, таълим ва ижтимоий ёрдам хизматларидан уларнинг алоҳида эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда фойдаланишини таъминлайди.
Lyumos қадриятлари жамиятда катталар ҳаётида зарурий бўлган кўникмалар, ижтимоий хулқ, одатларни ривожлантириш мумкинлигидан келиб чиқади. Фақат оилагина тўлиқ бахтли болаликни кечириш учун табиий муҳит саналади. Ва қилаётган ишларимизнинг барчаси ва чиқараётган қарорларимиз бола ушбу муҳитнинг марказида бўлишига қаратилган.
Давлат болалар уйларига етим болаларга таълим ва тарбия берилиши учун пул ажратади, лекин бу уларни катталар ҳаётига ва ижтимоий муҳитга тайёрлайди дегани эмас. Натижада жамиятда хунук анъана давом этади: ота-она меҳрини кўрмаган етим ўсган оналар болаларига ўша меҳрни бера олмайди ва яна уларни болалар уйига ташлаб қўяди. Бундай ҳолатдан чиқишнинг ягона йўли деинституализация жараёнидир.
Аммо, ҳеч кимга сир эмаски, кўпчиликнинг фикрича, васийлик идоралари, яъни болалар уйлари, жамиятга фойда келтиради ёки нима бўлганда ҳам уларга эҳтиёж мавжуд. Гап шундаки, оилаларга турар жойига қараб бевосита тақдим этиладиган хизматлар қиммат. Бундай болалар уйларининг васийлик тизимини ўзгартириш мушкул вазифа. Келинг, ҳақиқатни тан олайлик, кўпчиликнинг ўйлашича, болалар уйига ёмон оилалар болаларини беришади.
Lyumos ушбу стереотипларни йўқотмоқчи, бундай салбий қарашлар боис барча давлатларда ҳукумат болалар уйларини ёпиш ва оила шаклидаги масканларни яратишга қаршилик қилмоқда.
Болаларни давлат томонидан ижтимоий васийликка олиш масалалари психолог ва социологлар томонидан кўп бора ўрганилган. Болалар уйларида ёки шунга ўхшаш муассасаларда бўлиш бола психикасига зарар етказиши ва ҳаётий ноқулайлик юзага келтириши аниқланган илмий тадқиқотлар ҳам ўтказилди. Ва бу ўз навбатида онгнинг эрта ривожланишига салбий таъсир қилади.
Хорижий ОАВда ижтимоий васийлик тизимида учраб турадиган болаларга куч ишлатишнинг турли шакллари ҳақида кўп ёзилади.Россиялик олимларнинг аниқлашича, болалар уйидан чиққан ҳар бешинчи бола жиноят қилади, ҳар бешинчи қиз фоҳишалик билан шуғулланади ва ҳар ўнинчи бола ўз жонига қасд қилади. Шунингдек, асосан ногирон болалар ўртасида эрта ёшда ўлиш хавфи юқорилиги ҳам ҳеч кимга сир эмас.
Нега бундай ҳолатлар содир бўлади? Сабаблар бисёр.Биринчидан, соғлом ривожланиш учун жуда муҳим бўлган меҳр ҳисси уларда шакллана олмайди. Шунингдек, ўзининг алоҳида эҳтиёжларини рўёбга чиқаришлари жуда қийин. Жамиятдан ажралган ҳолда ўз вазифасини бажаради. Натижада уларда жамиятдаги ҳаёт учун керакли бўлган кўникмалар бўлмайди. Сабаблар кўп, шунинг учун муассаса билан хайрлашганда уларни на ижтимоий, на оилавий алоқалар боғлаб туради.
Ҳозирги пайтда ЖССТ Европа ҳудудларида деинституционализациянинг ижобий тажрибасини тасдиқловчи маълумотлар мавжуд бўлиб, улар жараённи қандай олиб бориш ҳақида тавсия ва намуналар манбаси сифатида хизмат қилиши мумкин. Режа аниқ тузилиб, ислоҳот жорий қилинса, ҳудуднинг барча мамлакатлари юқори ривожланиш даражаси, жамият аҳамиятига молик бўлган барқарор хизматлардан фойдаланиш имкониятига эришиши мумкин. Бу ақлий салоҳияти чекланган барча болаларга ўз оиласи билан яшаш, зарурий соғлиқни сақлаш, таълим ва ижтимоий ҳимоя хизматларидан фойдаланиш, шунингдек жамият ҳаётида унинг тўлақонли фуқароси сифатида қатнашган ҳолда ўзининг салоҳиятларини тўлиқ намоён қилиш имкониятини беради.
Беларусда муваффақиятли ўтган амалиётлардан намуналар: Maxсус мактаб-интернатларга жойлаштириш хизматларининг ривожлантирилиши. Кўпчилик давлатларда махсус мактаб-интернатлар болалар оилаларидан узоқда йилнинг катта қисмини ўтказишларига қарамай жамиятнинг ташкилий ғамхўрлик шакли сифатида қаралмайди.
Беларусда таълим вазирлиги бундан ўн йиллар олдин инклюзив таълим тизимини жорий қилган бўлиб, у ақлий салоҳияти чекланган ва аутизмга йўлиққан болаларга маҳаллий мактабларда ўзининг тенгқурлари билан тенг таълим олишлари учун ёрдам кўрсатишга мўлжалланган махсус ўқув дастури ва махсус таълим олган ўқитувчиларнинг ассистентларини ўз ичига оларди.
Болгария: Ҳукумат, ҳомийлар, экспертлар ва нодавлат ташкилотларнинг ҳамкорликдаги ишлари. 2010 йилда Болгария ҳукумати болалар ва оилалар учун хизматларни комплекс деинституционализация қилиш бўйича 15 йиллик миллий ҳаракатлар режасини ишлаб чиқди.
Ҳозирда ота-оналарнинг васийлигисиз қолган болалар ва оғир шароитлардаги оилаларга қандай ёрдам кўрсатиш кераклигини мен аниқ биламан. Бу ишларни амалга оширишда давлатнинг, шунингдек болаларга ёрдам беришга қизиққан мутахассислар, ҳомийлар ва фуқароларнинг катта жонбозликлари керак бўлади. Ишонаманки, оғир уруш йилларида етим болаларни қучоғига олиб ғамхўрлик қилган халқи билан донг таратган мамлакатимиз деинституализация бўйича ислоҳотлар ўтказиш бўйича ҳам жонбозлик кўрсатади.
Изоҳ (0)