Ўзбекистоннинг Евросиё иқтисодий иттифоқига (ЕОИИ) янада чуқурроқ интеграциялашуви ва Жаҳон Савдо Ташкилотига (ЖСТ) аъзо бўлиш борасидаги саъй-ҳаракатлари мураккаб дилеммани келтириб чиқармоқда. ЕОИИда Ўзбекистоннинг кузатувчи мақоми шундай савол туғдиради: мамлакат ЖСТ аъзолигига интилиш давомида ўзининг иқтисодий ва савдо мақсадларига эриша оладими? ЕОИИга яқинлашиш ЖСТга аъзо бўлишдан чекинишни англатиши мумкинми ёки йўқми, иқтисодий манфаатлар, суверенитет муаммолари ҳамда ушбу икки стратегик йўл ўртасида келиб чиқиши мумкин бўлган зиддиятли вазиятлар қуйида таҳлил қилинган.
Иқтисодий манфаатлар ва стратегик имкониятлар
ЕОИИга расман аъзо бўлиш Ўзбекистон учун катта иқтисодий афзалликларни тақдим қилади. ЕОИИ қошидаги божхона иттифоқига қўшилиш ва эркин савдо келишувларидан фойдаланиш орқали Ўзбекистон 180 миллиондан ортиқ истеъмолчиларга эга жаҳон бозорига кириши мумкин, бу эса экспорт имкониятларини, хусусан, тўқимачилик ва қишлоқ хўжалиги саноатларини кенгайтириш имконини беради.
“ЕОИИга интеграция ва мавжуд тўсиқларни камайтириш орқали Ўзбекистон экспортини 15-20 фоизга оширишга эришиши мумкин”, дея таъкидлади Евросиё тараққиёт банки.
Бу кенг кўламли бозор Ўзбекистон рақобатбардош тармоқларини сезиларли даражада ривожлантиради. Бироқ бу имтиёзлар ЖСТ тамойиллари билан боғлиқ баъзи муаммоларга олиб келади. ЕОИИнинг божхона иттифоқи ва аъзо давлатлар ўртасида имтиёзли савдо сиёсати, ЖСТнинг камситишга йўл қўймаслик ва қулай шароитлар яратиш каби тамойилларига зид бўлиши мумкин. ЕТТБ “ЕОИИ доирасидаги минтақавий интеграция Ўзбекистоннинг ЖСТ олдидаги мажбуриятлари, айниқса, глобал савдо қоидаларига риоя қилишда қийинчиликлар туғдириши мумкинлиги” ҳақида огоҳлантирди. Ушбу кескинлик минтақавий манфаатларни глобал савдо мажбуриятлари билан мослаштириш қийинлигини кўрсатади.
Бундан ташқари, ЕОИИ томонидан амалга оширилаётган лойиҳалар Ўзбекистоннинг ривожланиш стратегиясига мос келади. Минтақавий транспорт ва логистика инфратузилмасига йўналтирилган инвестициялар савдони янада самаралироқ қилиш орқали ҳамкорликни кучайтириши кутилмоқда. Жаҳон банкининг таъкидлашича, бундай ўзгаришлар хорижий инвестицияларни жалб этиши ва Ўзбекистонда иқтисодий ўсишни таъминлаши мумкин.
Айниқса денгизга чиқиш имкони йўқ давлатларда ушбу инфратузилмани ривожлантириш мамлакатнинг ривожланиш стратегияси ва минтақавий савдо амбицияларини қўллаб-қувватлашда ҳал қилувчи аҳамиятга эга.
“Бир қарашда Ўзбекистоннинг ҳар икки ташкилотга аъзо бўлиши билан боғлиқ муаммо йўқ. Айни пайтда ЕОИИ БМТда кузатувчи мақомини эгаллашга интилмоқда. Бу эса маълум чекловлар ЕОИИ га эмас Россияга нисбатан қўлланилиши мумкинлигини кўрсатади. Шунга қарамай, баъзи таҳлилчилар кўпинча бу иккисини адаштириб юборишади.
Тўғри, Қозоғистон ва Қирғизистон ЖСТ ва ЕОИИ аъзоси ҳисобланади. Бу борада муайян қийинчиликлар мавжуд. Бироқ дунёда бир вақтнинг ўзида ЖСТ аъзоси бўлган мамлакат минтақавий иқтисодий иттифоқ аъзоси бўлган бошқа кўплаб мисоллар ҳам мавжуд. Асосий муаммолардан бири — ЖСТ ва ЕОИИ қоидалари ўртасида ҳуқуқий қарама-қаршиликларнинг мавжудлиги.
Ушбу икки тизим божхона соҳасида қисман бир-бирига мос келадиган ва мос келмайдиган йўналишларга эга бўлиб, бу ҳуқуқий ноаниқликни келтириб чиқаради. Масалан, Қозоғистон ва Қирғизистоннинг ЖСТ олдидаги мажбуриятлари уларнинг ЕОИИ қошидаги мажбуриятларига зид бўлиши мумкин, бу эса норматив ҳужжатларни уйғунлаштириш ва синхронлаштиришни талаб қилади.
Аммо бу жуда кўп меҳнат талаб қиладиган амалиёт. Тўғрисини айтсам, Ўзбекистон бу иккисидан бирини танлаган тақдирда ҳам, ЕОИИ ва ЖСТ ўртасидаги фарқни тушунтириб бериш қийин. Қозоғистон амалда иккала ташкилот аъзоси, бу икки воқелик ўртасида тахминан бир йил масофа бор”, деди Ибн Ҳалдун университети Ҳайдар Алиев номидаги Евросиё тадқиқотлари маркази норезидент илмий ходими Элданиз Гусайнов “ Дарё” мухбири билан суҳбатда.
Суверенитет ва сиёсий автономия
Потенциал иқтисодий афзалликларга қарамай, сиёсий автономиянинг емирилиши билан боғлиқ жиддий муаммолар мавжуд. ЕОИИга тўлиқ аъзо бўлиш унга аъзо давлатлар ўртасида ўзаро ҳамфикрликни талаб этади. Бу эса Ўзбекистоннинг иқтисодий ва савдо сиёсатини мустақил амалга ошириш ҳуқуқини чеклаши мумкин. Халқаро Инқироз Гуруҳи бу чекловлар Ўзбекистоннинг савдо келишувлари бўйича музокаралар олиб бориш ва зарур ислоҳотларни амалга ошириш имкониятларига тўсқинлик қилиши ва шу тариқа унинг суверенитетига таъсир қилиши мумкинлигидан огоҳлантиради.
Бундан ташқари, Россияга қарамликнинг кучайиш хавфи ҳам мавжуд. ЕОИИда ҳукмрон куч сифатида Россия иқтисодий сиёсатга сезиларли таъсир кўрсатади. Бу Ўзбекистоннинг иқтисодий шериклик алоқаларини диверсификация қилиш ва мувозанатли ташқи сиёсат юритиш борасидаги саъй-ҳаракатларига путур этказиши мумкин. Россия халқаро масалалар бўйича кенгашининг таъкидлашича, ЕОИИ билан яқин интеграция Ўзбекистонни иқтисодий ва геосиёсий заиф ҳолга дучор қилиши, халқаро муносабатларга таъсир қилиши мумкин.
Геосиёсий ва минтақавий динамика
Геосиёсий контекст мураккаб вазиятни икки карра кучайтиради. Россия ва Ғарб давлатлари ўртасида кескинлик кучайган бир пайтда, ЕОИИ билан янада яқинроқ бўлиш Ўзбекистоннинг Европа иттифоқи ва АҚШ каби глобал кучлар билан муносабатларини кескинлаштириши мумкин. Минтақавий интеграцияга интилишда ушбу муносабатларни йўлга қўйиш Ўзбекистон учун муҳим дипломатик муаммо ҳисобланади. Минтақавий амбицияларни глобал дипломатик алоқалар билан мувозанатга келтириш муҳим, чунки ҳар бир мамлакат асосий ҳамкорлар билан алоқа узмаган ҳолда иқтисодий муваффақиятга эришишга интилади.
Бундан ташқари, Ўзбекистоннинг ЕОИИга аъзо бўлиши Марказий Осиёдаги минтақавий динамикани ўзгартириши мумкин. Ўзбекистоннинг ЕОИИга интеграциялашуви минтақадаги асосий кучлар балансини ўзгартириши, савдо ва сиёсий иттифоқларга таъсир қилиши мумкин. Стратегик ва халқаро тадқиқотлар марказининг қайд этишича, минтақавий интеграция Ўзбекистоннинг иқтисодий мақсадларини қай томон йўналтиришига қараб, Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги муносабатларни мустаҳкамлаши ёки кескинлаштириши мумкин.
Россия президенти Владимир Путин муносабатлардаги кескин фарқни тан олди.
“Агар Ўзбекистон каби давлат иқтисодий иттифоққа қўшилса, иттифоқ бундан фақат фойда кўради, деб ўйлайман. Лекин Ўзбекистон иқтисодиёти ҳам бундан наф кўриши керак”, деб таъкидлади у. Суверен давлат, биринчи навбатда, иқтисодий манфаат ва барқарорликка асосланади. Путиннинг мулоҳазалари Ўзбекистоннинг минтақавий интеграция ва халқаро савдо стратегияси ўртасидаги нозик мувозанатни акс эттиради.
Реэкспорт ва санкциялардан қочиш
Ўзбекистоннинг Европа товарларини Россияга реэкспорт қилишдаги роли, айниқса, Ғарб санкциялари фонида иқтисодий манзарага янги мураккаблик киритди. 2022 йилда Ўзбекистон ва Россия ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 1,5 бараварга ошиб, 3 миллиард долларни ташкил этди, чунки Ўзбекистон Европа маҳсулотларининг санкцияларни четлаб ўтиши учун асосий каналга айланди. Бу ўзгариш Европа иттифоқи ва АҚШ эътиборини тортиб, бир қанча ўзбек фирмалари экспорт назоратидан қочишда айбланди.
Бу ҳолат Ўзбекистон сақлаб қолиши керак бўлган нозик мувозанат чизиғини билдиради: иқтисодий имкониятлардан фойдаланиш билан бирга халқаро санкциялар ва савдо меъёрларини қўллаб-қувватлаш. Ўзбекистоннинг ЖСТга аъзо бўлиш мақсади кўплаб қарама-қаршиликларга сабаб бўлади. Санкциялардан бўйин товламай реэкспорт билан шуғулланадиган мамлакат глобал савдо ташкилотларини ўзига жалб этади. Бу эса аъзо мамлакатлардан халқаро савдо стандартларига риоя этишни талаб қилувчи ЖСТ қоидаларига амал қилишни мураккаблаштиради.
ЖСТнинг минтақавий савдо битимларини глобал меъёрларга мувофиқлаштириш талаби Ўзбекистонга қўшимча босим ўтказади, чунки у минтақавий афзалликларни глобал савдо мажбуриятлари билан уйғунлаштиришга интилади.
ЖСТга аъзолик: глобал савдо мажбуриятларини мувозанатлаш
Ўзбекистоннинг ЖСТга аъзо бўлиш жараёни давом этаётгани глобал савдо меъёрлари ва либераллашувга қатъий енг шимариш демакдир. Бироқ ЕОИИнинг минтақавий савдо сиёсати, жумладан, имтиёзли тариф ва тарифсиз тўсиқлар ЖСТ тамойилларига зиддир.
Евросиё тараққиёт банки таъкидлаганидек, “ЕОИИ аъзолигининг минтақавий интеграция мақсадларини ЖСТга аъзо бўлишнинг халқаро савдо мажбуриятлари билан мувозанатлаш можароларнинг олдини олиш ва жараённинг силлиқ кечишини таъминлаш учун эҳтиёткорлик билан ҳаракат қилишни талаб қилади”.
Ушбу мувозанатлаш акти Ўзбекистон учун ўзининг минтақавий ва глобал савдо стратегияларини уйғунлаштиришга интилаётгани учун жуда муҳимдир.
“ЖСТга аъзо бўлиш кўпинча очиқ бозорлар ва адолатли савдо амалиётига содиқликдан далолат берувчи инвестор ишончини оширадиган ‘бренд’ сифатида қабул қилинса-да, бу Ўзбекистондаги чуқурроқ иқтисодий муаммоларни беркитиши, монополия ва давлат корхоналаридаги доимий ислоҳотлар ЖСТга аъзо бўлиш афзалликларига путур етказиши мумкин”, деди Элданиз Гусайнов.
ЖСТ бош директори Нгози Оконжо-Ивеала Ўзбекистоннинг ЖСТга аъзо бўлишининг ўзгарувчан факторларини таъкидлади: “ЖСТга аъзо бўлиш ва жаҳон савдо занжирига кириш Ўзбекистонни денгизга чиқиши йўли йўқ бўлган давлатдан қуруқликдаги алоқаларга эга давлатга айлантиради. Бу Ўзбекистоннинг глобал алоқалари ва иқтисодий интеграцияни кучайтиришда ЖСТга аъзо бўлишнинг стратегик аҳамиятини таъкидлайди.”
Ўзбекистоннинг ЕОИИга янада чуқур интеграциялашуви ҳамда ЖСТга аъзо бўлишга интилиши мураккаб стратегик ҳисоб-китобни талаб этади. ЕОИИга тўлиқ аъзолик катта иқтисодий имкониятларни, жумладан, кенг кўламли бозорга кириш ва сармоявий салоҳиятни оширишни таъминласа-да, суверенитет, сиёсат автономияси ва Россияга қарамлик билан боғлиқ хавфларни ҳам келтириб чиқаради.
Ўзбекистон бундай динамикани йўлга қўяр экан, унинг минтақавий интеграциялашувни глобал савдо мажбуриятлари билан мувозанатлаш қобилияти муҳим аҳамият касб этади. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, қандай танлов қилинишидан қатъи назар унинг оқибатлари иқтисодий ривожланиш, геосиёсий жойлашув ва халқаро савдо стратегиясига чуқур таъсир кўрсатади.
Изоҳ (0)