O‘zbekistonning Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqiga (YOII) yanada chuqurroq integratsiyalashuvi va Jahon Savdo Tashkilotiga (JST) a’zo bo‘lish borasidagi sa’y-harakatlari murakkab dilemmani keltirib chiqarmoqda. YOIIda O‘zbekistonning kuzatuvchi maqomi shunday savol tug‘diradi: mamlakat JST a’zoligiga intilish davomida o‘zining iqtisodiy va savdo maqsadlariga erisha oladimi? YOIIga yaqinlashish JSTga a’zo bo‘lishdan chekinishni anglatishi mumkinmi yoki yo‘qmi, iqtisodiy manfaatlar, suverenitet muammolari hamda ushbu ikki strategik yo‘l o‘rtasida kelib chiqishi mumkin bo‘lgan ziddiyatli vaziyatlar quyida tahlil qilingan.
Iqtisodiy manfaatlar va strategik imkoniyatlar
YOIIga rasman a’zo bo’lish O‘zbekiston uchun katta iqtisodiy afzalliklarni taqdim qiladi. YOII qoshidagi bojxona ittifoqiga qo‘shilish va erkin savdo kelishuvlaridan foydalanish orqali O‘zbekiston 180 milliondan ortiq iste’molchilarga ega jahon bozoriga kirishi mumkin, bu esa eksport imkoniyatlarini, xususan, to‘qimachilik va qishloq xo‘jaligi sanoatlarini kengaytirish imkonini beradi.
“YOIIga integratsiya va mavjud to‘siqlarni kamaytirish orqali O‘zbekiston eksportini 15-20 foizga oshirishga erishishi mumkin”, deya taʼkidladi Yevrosiyo taraqqiyot banki.
Bu keng ko’lamli bozor O‘zbekiston raqobatbardosh tarmoqlarini sezilarli darajada rivojlantiradi. Biroq bu imtiyozlar JST tamoyillari bilan bog‘liq ba’zi muammolarga olib keladi. YOIIning bojxona ittifoqi va aʼzo davlatlar o‘rtasida imtiyozli savdo siyosati, JSTning kamsitishga yo‘l qo‘ymaslik va qulay sharoitlar yaratish kabi tamoyillariga zid bo‘lishi mumkin. YTTB “YOII doirasidagi mintaqaviy integratsiya O‘zbekistonning JST oldidagi majburiyatlari, ayniqsa, global savdo qoidalariga rioya qilishda qiyinchiliklar tug‘dirishi mumkinligi” haqida ogohlantirdi. Ushbu keskinlik mintaqaviy manfaatlarni global savdo majburiyatlari bilan moslashtirish qiyinligini ko‘rsatadi.
Bundan tashqari, YOII tomonidan amalga oshirilayotgan loyihalar O‘zbekistonning rivojlanish strategiyasiga mos keladi. Mintaqaviy transport va logistika infratuzilmasiga yo‘naltirilgan investitsiyalar savdoni yanada samaraliroq qilish orqali hamkorlikni kuchaytirishi kutilmoqda. Jahon bankining ta’kidlashicha, bunday o‘zgarishlar xorijiy investitsiyalarni jalb etishi va O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sishni ta’minlashi mumkin.
Ayniqsa dengizga chiqish imkoni yo‘q davlatlarda ushbu infratuzilmani rivojlantirish mamlakatning rivojlanish strategiyasi va mintaqaviy savdo ambitsiyalarini qo‘llab-quvvatlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
“Bir qarashda O‘zbekistonning har ikki tashkilotga a’zo bo‘lishi bilan bog‘liq muammo yo‘q. Ayni paytda YOII BMTda kuzatuvchi maqomini egallashga intilmoqda. Bu esa ma’lum cheklovlar YOII ga emas Rossiyaga nisbatan qo‘llanilishi mumkinligini ko‘rsatadi. Shunga qaramay, ba’zi tahlilchilar ko‘pincha bu ikkisini adashtirib yuborishadi.
To‘g‘ri, Qozog‘iston va Qirg‘iziston JST va YOII a’zosi hisoblanadi. Bu borada muayyan qiyinchiliklar mavjud. Biroq dunyoda bir vaqtning o‘zida JST a’zosi bo‘lgan mamlakat mintaqaviy iqtisodiy ittifoq a’zosi bo‘lgan boshqa ko‘plab misollar ham mavjud. Asosiy muammolardan biri — JST va YOII qoidalari o‘rtasida huquqiy qarama-qarshiliklarning mavjudligi.
Ushbu ikki tizim bojxona sohasida qisman bir-biriga mos keladigan va mos kelmaydigan yo‘nalishlarga ega bo‘lib, bu huquqiy noaniqlikni keltirib chiqaradi. Masalan, Qozog‘iston va Qirg‘izistonning JST oldidagi majburiyatlari ularning YOII qoshidagi majburiyatlariga zid bo‘lishi mumkin, bu esa normativ hujjatlarni uyg‘unlashtirish va sinxronlashtirishni talab qiladi.
Ammo bu juda ko‘p mehnat talab qiladigan amaliyot. To‘g‘risini aytsam, O‘zbekiston bu ikkisidan birini tanlagan taqdirda ham, YOII va JST o‘rtasidagi farqni tushuntirib berish qiyin. Qozog‘iston amalda ikkala tashkilot a’zosi, bu ikki voqelik o‘rtasida taxminan bir yil masofa bor”, dedi Ibn Haldun universiteti Haydar Aliyev nomidagi Yevrosiyo tadqiqotlari markazi norezident ilmiy xodimi Eldaniz Gusaynov “ Daryo” muxbiri bilan suhbatda.
Suverenitet va siyosiy avtonomiya
Potensial iqtisodiy afzalliklarga qaramay, siyosiy avtonomiyaning yemirilishi bilan bog‘liq jiddiy muammolar mavjud. YOIIga to‘liq aʼzo bo‘lish unga aʼzo davlatlar o‘rtasida o‘zaro hamfikrlikni talab etadi. Bu esa O‘zbekistonning iqtisodiy va savdo siyosatini mustaqil amalga oshirish huquqini cheklashi mumkin. Xalqaro Inqiroz Guruhi bu cheklovlar O‘zbekistonning savdo kelishuvlari bo‘yicha muzokaralar olib borish va zarur islohotlarni amalga oshirish imkoniyatlariga to‘sqinlik qilishi va shu tariqa uning suverenitetiga taʼsir qilishi mumkinligidan ogohlantiradi.
Bundan tashqari, Rossiyaga qaramlikning kuchayish xavfi ham mavjud. YOIIda hukmron kuch sifatida Rossiya iqtisodiy siyosatga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bu O‘zbekistonning iqtisodiy sheriklik aloqalarini diversifikatsiya qilish va muvozanatli tashqi siyosat yuritish borasidagi sa’y-harakatlariga putur etkazishi mumkin. Rossiya xalqaro masalalar bo‘yicha kengashining taʼkidlashicha, YOII bilan yaqin integratsiya O‘zbekistonni iqtisodiy va geosiyosiy zaif holga duchor qilishi, xalqaro munosabatlarga taʼsir qilishi mumkin.
Geosiyosiy va mintaqaviy dinamika
Geosiyosiy kontekst murakkab vaziyatni ikki karra kuchaytiradi. Rossiya va G‘arb davlatlari o‘rtasida keskinlik kuchaygan bir paytda, YOII bilan yanada yaqinroq bo‘lish O‘zbekistonning Yevropa ittifoqi va AQSH kabi global kuchlar bilan munosabatlarini keskinlashtirishi mumkin. Mintaqaviy integratsiyaga intilishda ushbu munosabatlarni yo‘lga qo‘yish O‘zbekiston uchun muhim diplomatik muammo hisoblanadi. Mintaqaviy ambitsiyalarni global diplomatik aloqalar bilan muvozanatga keltirish muhim, chunki har bir mamlakat asosiy hamkorlar bilan aloqa uzmagan holda iqtisodiy muvaffaqiyatga erishishga intiladi.
Bundan tashqari, O‘zbekistonning YOIIga a’zo bo‘lishi Markaziy Osiyodagi mintaqaviy dinamikani o‘zgartirishi mumkin. O‘zbekistonning YOIIga integratsiyalashuvi mintaqadagi asosiy kuchlar balansini o‘zgartirishi, savdo va siyosiy ittifoqlarga ta’sir qilishi mumkin. Strategik va xalqaro tadqiqotlar markazining qayd etishicha, mintaqaviy integratsiya O‘zbekistonning iqtisodiy maqsadlarini qay tomon yo‘naltirishiga qarab, Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasidagi munosabatlarni mustahkamlashi yoki keskinlashtirishi mumkin.
Rossiya prezidenti Vladimir Putin munosabatlardagi keskin farqni tan oldi.
“Agar O‘zbekiston kabi davlat iqtisodiy ittifoqqa qo‘shilsa, ittifoq bundan faqat foyda ko‘radi, deb o‘ylayman. Lekin O‘zbekiston iqtisodiyoti ham bundan naf ko‘rishi kerak”, deb ta’kidladi u. Suveren davlat, birinchi navbatda, iqtisodiy manfaat va barqarorlikka asoslanadi. Putinning mulohazalari O‘zbekistonning mintaqaviy integratsiya va xalqaro savdo strategiyasi o‘rtasidagi nozik muvozanatni aks ettiradi.
Reeksport va sanksiyalardan qochish
O‘zbekistonning Yevropa tovarlarini Rossiyaga reeksport qilishdagi roli, ayniqsa, G‘arb sanksiyalari fonida iqtisodiy manzaraga yangi murakkablik kiritdi. 2022-yilda O‘zbekiston va Rossiya o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 1,5 baravarga oshib, 3 milliard dollarni tashkil etdi, chunki O‘zbekiston Yevropa mahsulotlarining sanksiyalarni chetlab o‘tishi uchun asosiy kanalga aylandi. Bu o‘zgarish Yevropa ittifoqi va AQSH e’tiborini tortib, bir qancha o‘zbek firmalari eksport nazoratidan qochishda ayblandi.
Bu holat O‘zbekiston saqlab qolishi kerak bo‘lgan nozik muvozanat chizig‘ini bildiradi: iqtisodiy imkoniyatlardan foydalanish bilan birga xalqaro sanksiyalar va savdo me’yorlarini qo‘llab-quvvatlash. O‘zbekistonning JSTga a’zo bo‘lish maqsadi ko‘plab qarama-qarshiliklarga sabab bo‘ladi. Sanksiyalardan bo‘yin tovlamay reeksport bilan shug‘ullanadigan mamlakat global savdo tashkilotlarini o‘ziga jalb etadi. Bu esa a’zo mamlakatlardan xalqaro savdo standartlariga rioya etishni talab qiluvchi JST qoidalariga amal qilishni murakkablashtiradi.
JSTning mintaqaviy savdo bitimlarini global me’yorlarga muvofiqlashtirish talabi O‘zbekistonga qo‘shimcha bosim o‘tkazadi, chunki u mintaqaviy afzalliklarni global savdo majburiyatlari bilan uyg‘unlashtirishga intiladi.
JSTga a’zolik: global savdo majburiyatlarini muvozanatlash
O‘zbekistonning JSTga a’zo bo‘lish jarayoni davom etayotgani global savdo me’yorlari va liberallashuvga qat’iy yeng shimarish demakdir. Biroq YOIIning mintaqaviy savdo siyosati, jumladan, imtiyozli tarif va tarifsiz to‘siqlar JST tamoyillariga ziddir.
Yevrosiyo taraqqiyot banki taʼkidlaganidek, “YOII aʼzoligining mintaqaviy integratsiya maqsadlarini JSTga aʼzo bo‘lishning xalqaro savdo majburiyatlari bilan muvozanatlash mojarolarning oldini olish va jarayonning silliq kechishini taʼminlash uchun ehtiyotkorlik bilan harakat qilishni talab qiladi”.
Ushbu muvozanatlash akti O‘zbekiston uchun o‘zining mintaqaviy va global savdo strategiyalarini uyg‘unlashtirishga intilayotgani uchun juda muhimdir.
“JSTga a’zo bo‘lish ko‘pincha ochiq bozorlar va adolatli savdo amaliyotiga sodiqlikdan dalolat beruvchi investor ishonchini oshiradigan ‘brend’ sifatida qabul qilinsa-da, bu O‘zbekistondagi chuqurroq iqtisodiy muammolarni berkitishi, monopoliya va davlat korxonalaridagi doimiy islohotlar JSTga a’zo bo‘lish afzalliklariga putur yetkazishi mumkin”, dedi Eldaniz Gusaynov.
JST bosh direktori Ngozi Okonjo-Iveala O‘zbekistonning JSTga a’zo bo‘lishining o‘zgaruvchan faktorlarini ta’kidladi: “JSTga a’zo bo‘lish va jahon savdo zanjiriga kirish O‘zbekistonni dengizga chiqishi yo‘li yo‘q bo‘lgan davlatdan quruqlikdagi aloqalarga ega davlatga aylantiradi. Bu O‘zbekistonning global aloqalari va iqtisodiy integratsiyani kuchaytirishda JSTga a’zo bo‘lishning strategik ahamiyatini ta’kidlaydi.”
O‘zbekistonning YOIIga yanada chuqur integratsiyalashuvi hamda JSTga a’zo bo‘lishga intilishi murakkab strategik hisob-kitobni talab etadi. YOIIga to‘liq aʼzolik katta iqtisodiy imkoniyatlarni, jumladan, keng ko‘lamli bozorga kirish va sarmoyaviy salohiyatni oshirishni taʼminlasa-da, suverenitet, siyosat avtonomiyasi va Rossiyaga qaramlik bilan bog‘liq xavflarni ham keltirib chiqaradi.
O‘zbekiston bunday dinamikani yo‘lga qo‘yar ekan, uning mintaqaviy integratsiyalashuvni global savdo majburiyatlari bilan muvozanatlash qobiliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, qanday tanlov qilinishidan qat’i nazar uning oqibatlari iqtisodiy rivojlanish, geosiyosiy joylashuv va xalqaro savdo strategiyasiga chuqur ta’sir ko‘rsatadi.
Izoh (0)