Жаҳон ҳафта ичида. Нобель мукофоти совриндорлари, Қирғизистонда янги давлат тўнтариши, Арманистон ва Озарбайжоннинг Москвадаги келишуви

Октябрь ойининг иккинчи ҳафтаси ҳам ўз ниҳоясига етди. Анъанага кўра, бу ҳафта якунларига бағишланган дайжестимизни эълон қиламиз.

Нобель мукофоти совриндорлари

Бу сафарги дайжестни илм-фан соҳасидаги энг нуфузли ҳодиса билан бошлаймиз.

Швеция ва Норвегияда 5 октябрь куни Нобель ҳафталиги бошланди, ҳафталик давомида ушбу нуфузли мукофотнинг 2020 йилдаги совриндорлари аниқланди. Стокгольмдаги Нобель қўмитаси 5 октябрь, душанба куни мукофотнинг тиббиёт бўйича, сешанба куни — физика, чоршанба куни — кимё, пайшанба куни эса адабиёт бўйича совриндорларини эълон қилди.

Дунёдаги энг нуфузлилардан бири ҳисобланадиган дунёда тинчлик ўрнатишга ҳисса қўшганлик учун мукофот совриндори, анъанага кўра, Ослода эълон қилинди. Маросим 9 октябрь, жума куни бўлиб ўтди. Нобель қўмитаси маълумотларига кўра, бу йил тинчлик мукофотига 318 нафар номзод даъвогарлик қилди, улардан 211 нафари — жисмоний шахс бўлса, 107 таси — ташкилотлардир.

Анъанага кўра, биринчи навбатда тиббиёт ва физиология бўйича мукофот номзодлари номи эълон қилинди. Ушбу мукофот гепатит C вирусини кашф этганликлари учун Ҳарви Олтер, Майкл Хаутон ва Чарльз Райсга топширилди. 2019 йилда тиббиёт ва физиология бўйича Нобель мукофотига ҳужайраларнинг кислород етишмаслигига мослашишини ўрганганликлари учун Уильям Келин, Питер Ретклифф ва Грегг Семенза сазовор бўлган эди.

Физика йўналишидаги Нобель мукофоти қора туйнукларни ўрганган уч физик олим – англиялик физик Рожер Пенроуз, германиялик астрофизик Райнҳард Генсел ва америкалик астроном Андреа Гезга топширилди. Пенроуз ушбу мукофотга қора туйнукларнинг пайдо бўлиши умумий нисбийлик назариясининг ишончли башорати экани, Генсел ва Гез эса галактикамиз марказида супермасса қора туйнук топилгани учун сазовор бўлди.

Кимё бўйича 2020 йилги Нобель мукофоти геномни таҳрирлаш усулларини ишлаб чиққани учун Эммануэль Шарпанте ва Женнифер Дуднега топширилди. Ҳозирда Германияда ишлаётган франциялик микробиолог Шарпанте ва унинг ҳамкасби, америкалик биокимёгар Женнифер Дудне (АҚШнинг Калифорния штатидаги Беркли университети) бир неча йил аввал бактерияларда уларни вируслардан ҳимоя қиладиган молекуляр «иммунитет»ни кашф қилди. Ундан турли организмлар геномларини ўта аниқ таҳрирлашда фойдаланишга эришилди. Бугунги кунда бутун дунёдаги олимлар геном таҳриридан жиддий касалликларни, шу жумладан, ОИТС ва ирсий касалликларни даволашга ёндашувларни яратишда фойдаланмоқда.

Нобель қўмитаси адабиёт бўйича 2020 йилдаги мукофотга америкалик шоира Луиза Глюкни муносиб деб топди. Мукофот «ўзининг ашаддий гўзаллиги билан индивидуал мавжудликни умумбашарий қиладиган, бехато таниладиган шеърий овоз учун» берилди. 2019 йилдаги маросимда Швеция академияси бирданига икки йил учун мукофот эгалари номларини эълон қилган — улар полшалик Ольга Токарчук ва австриялик Петер Хандке бўлган эди. 2018 йилда адабиёт бўйича мукофот топшириш ғолиблар ҳақидаги маълумотларнинг сизиб чиқиши билан боғлиқ можаро сабабли бекор қилинганди.

Навбатдаги, тинчлик бўйича мукофотга Бутунжаҳон озиқ-овқат дастури (World Food Programme) — очарчиликка қарши курашувчи йирик ташкилот муносиб деб топилди. БМТнинг озиқ-овқат етказиб берадиган инсонпарварлик ташкилоти очарчилик билан курашиш борасидаги саъй-ҳаракатлари, можаро зоналарида тинчлик ўрнатиш учун шароит яратишга қўшган ҳиссаси ва очликдан уруш ва можаро қуроли сифатида фойдаланилишининг олдини олишга қаратилган ҳаракатлари учун мукофотланди.

Нобель қўмитаси баёнотида маълум қилинишича, 2019 йилда Бутунжаҳон озиқ-овқат дастури очликдан азият чекаётган 88 мамлакатда қарийб 100 миллион кишига ёрдам берди. Тинчлик мукофоти — Нобель циклидаги охиргисидан битта олдинги ва Стокгольмда эмас, Ослода эълон қилинадиган ягона соврин.

Қирғизистондаги манзара

Қирғизистон пойтахти Бишкек шаҳрида мамлакат парламентига бўлиб ўтган сайловлар натижаларидан норози бўлган минглаб одамлар кўчаларга норозилик намойиши учун чиқди. Милиция ходимлари намойишчиларни сув замбараклари ҳамда ёруғлик ва шовқин чиқарувчи гранаталар ёрдамида тарқатиб юборди.

Намойиш 5 октябрь куни кундузи бошланди, унда қатнашганлар сони олти минг кишига етди. Намойишни парламентда депутатлик ўрнига эга бўла олмаган 11 та партия қўллаб-қувватлади. Намойишнинг дастлабки соатларида милиция куч ишлатмади ва йиғилганларни тарқалишга чақирди.

Намойишчилар ҳукумат биноси томон ҳаракатланиб, қароргоҳ дарвозасини синдирди ва унинг ҳудудига киришга уринди. Шундан сўнг, намойишчиларни тарқатиш ҳаракати бошланди. Куч тузилмалари махсус техника ҳамда ёруғлик ва шовқин чиқарувчи гранаталардан, сув замбаракларидан фойдаланди. Намойишчилар уларга қарата тош отди.

Тўқнашувлар оқибатида намойишнинг бир нечта иштирокчиси жароҳат олди. Улар орасида «Ата Мекен» партияси етакчиси Жанар Акаев ҳам бор, у оёғидан жароҳатланди. Қирғизистон Ички ишлар вазирлиги икки нафар милиция ходими жароҳат олганини маълум қилди. Намойишчилар чиқинди идишларини ағдариб, уларни ёқиб юборди. Шаҳар марказида бир нечта автомобилга зарар етказилди.

Намойишлар ортидан мамлакат президенти Сооронбой Жээнбеков Қирғизистонда ҳукуматни ноқонуний эгаллашга уриниш юз берди, дея баёнот берган. Намойишлар тўхтамади ва намойишчилар кейинчалик ҳукумат биноси, Бишкек шаҳар мериясини эгаллаб олди.  Бишкек мерияси биносига бостириб кирган намойишчилар «Республика» партиясидан Қирғизистон парламенти депутатлигига номзод Жўшбек Коеналиевни шаҳар мери деб эълон қилди.

Намойишлар жиддий тус олганидан кейин Марказий сайлов комиссияси сайлов натижаларини бекор қилди. Марказий сайлов комиссияси аъзоси Гулнора Жўрабоеванинг сўзларига кўра, комиссия ўзини ўзи тарқатиб юбориш масаласини ҳам муҳокама қилди. «Ушбу сайлов кампанияси билан биз ўзимизни обрўсизлантирдик ва шунинг учун бу ҳолатда энг яхши ва тўғри қарор муддатидан олдин истеъфога чиқиш тўғрисида қарор қабул қилиш деб ҳисоблайман», деган у.

6 октябрь куни кечга яқин мамлакат бош вазири Кубатбек Бўронов истеъфо берди. Қирғизистон парламенти собиқ депутат Садир Жапаровни мамлакатнинг янги бош вазири этиб тайинлаш учун овоз берди. Садир Жапаров 5 сентябрь куни намойишчилар томонидан Бишкекдаги қамоқхоналардан биридан озод қилинди. У тартибсизликлар ташкил қилиш айби билан 10 йиллик қамоқ жазосини ўтаётганди.

Аввалроқ Қирғизистон парламенти раҳбари Достон Жумабеков истеъфога чиққан эди. Мамлакат президенти Сўронбой Жээнбеков мухолифат билан музокараларга тайёрлигини маълум қилди. 8 октябрга келиб, мамлакат хавфсизлик кенгаши президент Сўронбой Жээнбековнинг йўқолиб қолганини хабар қилди. Баъзи хабарларда унинг Ўш вилоятига учиб кетгани ҳам айтиб ўтилди. Президент матбуот хизмати унинг Бишкекда эканини маълум қилди.

Кейинроқ, президент  мамлакатдаги вазиятни ҳуқуқий майдонга қайтаришни исташини ва бунинг учун барча «зарур қарорларни» имзолашга тайёр эканини айтиб баёнот берди. У давлатнинг яхлитлиги, халқнинг бирлиги ва жамиятнинг хотиржамлигини бирламчи деб атади ҳамда муайян шароитларда лавозимдан кетишга тайёрлигини қўшимча қилди.

«Жорий вазият яна қонуний ўзанига қайтиши, барча давлат тузилмалари ва ҳукумат қонуний мақомга эга бўлиши ва мамлакат тўғри йўлга тушиб олиши билан президент лавозимидан кетишга тайёрман», деди у.

9 октябрь куни давлат раҳбари мамлакат ҳукуматини тарқатиб юбориш ҳақидаги фармонга имзо чеккан. Шунингдек, Хавфсизлик кенгаши раиси ҳам вазифасидан озод этилди. Қирғиз Республикасидаги тартибсизликлар ортидан Ўзбекистон, Қозоғистон, Туркманистон ва Тожикистон республикалари президентлари Қирғизистондаги воқеалар юзасидан қўшма баёнот билан чиқди. Ҳужжат Қозоғистон президенти сайтида эълон қилинди.

Шунингдек, намойишлар пайтида мамлакатнинг аввалги президенти Алмазбек Атамбаев ҳам қамоқдан озод қилинган эди. Аммо 10 октябрь куни у яна қўлга олинди. 10 октябрь куни Қирғизистон парламенти депутатлари «Mekenchil» («Ватанпарвар») партияси асосчиси Садир Жапаровни бош вазир лавозимига тасдиқлади. Қирғизистондаги беқарор вазият давом этмоқда.

Москвадаги келишув

Қуролли ҳаракатлар давом этаётган Озарбайжоннинг Қорабоғ вилоятида ўт очишни тўхтатиш бўйича келишув Москвада имзоланди. Арманистон ва Озарбайжон Москвада ўтказилган кўп соатлик музокаралардан сўнг, 10 октябрь куни соат 12:00 дан бошлаб ўт очишни тўхтатишга келишиб олди.

Қайд этилишича, томонлар тўртта банд бўйича келишди:

1. Ҳарбий асирларни ва ушлаб турилган бошқа шахсларни ҳамда ҳалок бўлганларнинг жасадларини алмаштириш ва Халқаро қизил хоч мезонларига мувофиқ гуманитар мақсадларда 2020 йил 10 октябрь соат 12:00 дан бошлаб ўт очиш тўхтатилади;
2. Ўт очишни тўхтатиш тартибининг конкрет параметрлари қўшимча равишда келишиб олинади;
3. Озарбайжон ва Арманистон ЕХҲТ Минск гуруҳи ҳамраислари воситачилигида келишувнинг асосий тамойиллари асосида имкон қадар тезроқ тинч йўл билан келишувга эришиш мақсадида музокараларни бошлайди;
4. Томонлар музокара жараёнининг шакли ўзгармаслигини тасдиқлайди.

Келишув бандлари уч томонлама маслаҳатлашувдан сўнг Россия ташқи ишлар вазири Сергей Лавров томонидан ўқиб эшиттирилди. Арманистон, Озарбайжон ва Россия ташқи ишлар вазирлари ўртасидаги музокаралар 9 октябрь куни Москвада бошланиб, 10 октябрь оқшомида якунланди. У 10 соатдан ортиқ вақт давом этди. Арманистон ва Озарбайжон ташқи ишлар вазирлари Зоҳраб Мнацаканян ва Жайҳун Байрамов Россия президенти Владимир Путиннинг таклифига биноан 9 октябрь куни Москвага келди.Тоғли Қорабоғда кенг қамровли жанговар ҳаракатлар 27 сентябрдан буён давом этмоқда. Бу минтақадаги сўнгги ўн йилликда кузатилган энг жиддий тўқнашув бўлмоқда. 8 октябрь куни Женевада Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилотининг Минск гуруҳи ҳамраислари — Россия, АҚШ ва Франция Тоғли Қорабоғдаги низони ҳал қилиш бўйича музокаралар ўтказишни бошлади. Унда Озарбайжон ТИВ раҳбари Жайҳун Байрамов ҳам қатнашди.

Аввалроқ Россия, АҚШ ва Франция президентлари Владимир Путин, Дональд Трамп ва Эммануэль Макрон Тоғли Қорабоғ ҳудудида давом этаётган жанговар ҳаракатларни зудлик билан тўхтатишни талаб қилганди.

Коронаинфо

Коронавирус бу ҳафта ҳам ўсишда давом этди. Айниқса, ҳафта охиридаги суткада дунё бўйича касалланиш ҳолатлари рекорд даражага етиб, бутун дунё бўйлаб 383,3 мингта коронавирусга чалиниш ҳолати қайд этилди.

Ҳафтанинг охирги куни дунёда касалланиш ҳолатларо сони 37 миллион кишидан ошиб кетди. Икки кун ичида касалланганлар сони 1 миллионга кўпайди: 36 миллионлик маррадан 8 октябрь куни ўтилган эди. Ҳозирда дунё бўйича умумий касалланиш ҳолатлари сони 38 миллионга яқинлашиб қолди.

Касалланиш ҳолатлари сони бўйича юқори учликка АҚШ (7,9 миллионта ҳолат), Ҳиндистон (7 миллион) ва Бразилия (5 миллион) киради.

Маълумот учун, дунёда коронавирусга чалинганлар сони 30 августда 25 миллион, 11 сентябрда 28 миллион, 14 сентябрда 29 миллион, 18 сентябрда 30 миллион, 21 сентябрь куни 31 миллион, 5 октябрь куни 35 миллион кишидан ошган эди.

Жаҳонгир Остонов тайёрлади.