Sirli razvedkachi. Dunyoni yadroviy urushdan qutqarib qolgan Feklisov taqdiri

1962-yilda Karib inqirozi tufayli yadroviy urush boshlanib, insoniyat halokatga yuz tutishi mumkin edi. Vashington va Moskva o‘rtasidagi dialog sabab buning oldi olinadi. Ammo har ikki davlatning yetakchilari ham birgina inson — polkovnik Aleksandr Feklisov bo‘lmaganida bir-biri bilan til topishishi juda qiyin kechgan bo‘lar edi.

1930-yillarda Moskva viloyatini asosan yog‘ochdan qurilgan uylar tashkil etardi. Tez-tez yuz beradigan yong‘inlar oqibatida ko‘plab uylar yonib ketgan. O‘t o‘chiruvchilar yetib kelgunga qadar odamlar o‘zlari alangani o‘chirishga harakat qilardi. Qishda, 20 daraja sovuqda yuz bergan shu kabi yong‘inlarning birida baland bo‘yli va kuchga to‘lgan bir yigit olov domidan bir necha ayol va bolalarni qutqarib chiqadi. Bu Aleksandr Feklisov edi. Oradan 30 yil o‘tgach u dunyoni yadroviy urushdan qutqarib qoladi.

Feksilov 1914-yil 9-mart kuni moskvalik temiryo‘l ishchisi oilasida dunyoga keladi. Otasining izidan borib, mashinist yordamchisi bo‘lgunga qadar ushbu sohada ishlaydi. 1939-yilda Moskva aloqa muhandislari institutini tamomlagach, partiya uni NKVD maxsus maktabiga yo‘naltiradi.

Yong‘indagi jasorati tufayli Feklisovning o‘ng qulog‘i butunlay eshitmay qolgandi. Organdagilar bundan xabardor edi, shunday bo‘lsa-da, mamlakat yangi razvedkachilar avlodiga ehtiyoj sezardi.

Moskva viloyati o‘rmonlarida Feklisov razvedka qobiliyatlari asoslarini o‘rganadi. U yerda razvedkaga oid nazariyalar, odamlarni o‘ziga og‘dirib olish va kuzatuvdan qochish bo‘yicha saboq berilar edi. Xorijiy tillar va Morze alifbosini o‘rganish ham muhim ahamiyat kasb etardi.

O‘qishni muvaffaqiyatli tamomlagan Feklisov SSSR Davlat xavfsizligi bosh boshqarmasining Xorijiy bo‘lim — Amerika bo‘linmasiga xizmatga joylashadi. Nyu Yorkda u Kalistrat taxallusi ostida bosh konsullikda stajyor sifatida ish boshlaydi.

Xorijga uyushtirilgan birinchi xizmat safari uzoq cho‘zilib ketadi. 1941-yil 22-iyunda konsullik navbatchisi Feklisovni uyg‘otib, Germaniya Sovet Ittifoqiga hujum uyushtirganini ma’lum qiladi. Bosh konsul Viktor Fedyushin xizmatchilarga endilikda ular harbiy holatda ekanliklarini aytadi.

“Rezidentura xodimlari sutkasiga 16-18 soatlab ishlardi. Hayot ish va uyqudan iborat bo‘lib qoldi. Vatanda omon qolish uchun urush ketayotgan bir paytda dam olishga odam uyalardi”, deb yozadi Feklisov o‘z memuarlarida.

Atom razvedkasi

Feksilov 1946-yilga qadar istiqbolli xorijliklarni “tarbiyalaydi” va razvedkaning ilmiy-texnik yo‘nalishiga rahbarlik qiladi. Kalistart Joel Barr va Alfred Saranta kabi muhandislar, shuningdek, er-xotin Yulius va Etel Rozenberglardan ma’lumotlar olib turardi.

Natijada yangi turdagi radarlar, sonarlar, mo‘ljalga olish tizimlari, zenit radioportlovchilar, kompyuterlar va boshqa qurilmalar to‘g‘risida minglab varaqqa sig‘adigan maxfiy ma’lumotlarni qo‘lga kiritadi. Moskva shu orqali Amerikaning birinchi reaktiv qiruvchi samolyoti va suvosti kemalari uchun mo‘ljallangan radarlaridan xabar topadi.

Bundan tashqari, Kalistrat yana bir asosiy vazifani — konsullikda radioaloqani ta’minlash bilan ham shug‘ullanardi. Bu oson emasdi. Chunki atrofni osmono‘par binolar qurshab olgan bo‘lib, signal qabul qilinishiga to‘sqinlik qilardi. Razvedkachi bu borada o‘z mahoratini ishga soladi: gorizontal antennalar uchun bambuk cho‘plaridan olti metrli muftalar yasaydi.

1940-yillarning ikkinchi yarmiga kelib Feklisov Londonga yuboriladi va u yerda yangi taxallus oladi — Yujin. Sovet razvedkasi o‘shanda moddiy resurslar borasida Amerika va Britaniyadan ancha ortda etdi. Josuslik bo‘limi asosan ashaddiy kommunistlar orasida o‘zlariga sodiqlarni saralashga kirishadi. Ular orasida Manhetten loyihasi ishtirokchisi fizik Klaus Fuks ham bor edi.

Olim g‘arb yadroviy qurol borasida monopoliya o‘rnatmasligi uchun Feklisovga maxfiy ma’lumotlarni berib turadi. Britaniya maxsus xizmatlari Fuksni 1950-yilda hibsga oladi. So‘roqlar bosim ostida o‘tkazilgan bo‘lsa-da, u Yujin haqida biror so‘z aytmaydi. To‘qqiz yillik qamoqdan keyin fizik Germaniyada ilm bilan shug‘ullanishni davom ettiradi.

Yujin tomonidan qo‘lga kiritilgan ma’lumotlarni sovet olimlari yuqori baholaydi. Akademik Igor Kurchatov sovet atom bombasining yaratilishida ilm-fan hamda razvedkaning xizmati teng ekanini ta’kidlagan edi. Feklisovning o‘zi esa qo‘lga kiritgan ma’lumotlari jarayonni tezlashtirganiga ishonardi.

“Eng ishonchli va istiqbolli ilmiy-texnik axborot unumdor tuproqqa tushib, uning ahamiyati tushunilgandagina foyda keltiradi. Atom quroli to‘g‘risidagi ma’lumot bilan ham shunday bo‘ldi”, degandi Feklisov.

Natijada ehtimoliy Uchinchi jahon urushining oldi olinadi. SSSR tomonidan 1949-yili Semipalatinsk poligonida o‘tkazilgan yadroviy sinov “Troyan” va “Dropshot” rejalarini buzib yuboradi. Bundan tashqari, Feklisov Moskvaga SSSRga qarshi urush boshlash va Yevropada NATO bazalarini yaratish haqidagi inglizlarning maxfiy ma’lumotini qo‘lga kiritadi.

Diplomatiya kuchsiz bo‘lganda

Vashingtonda, Oq uy qarshisida yuz yildan beri “Oksidental” restorani faoliyat yuritib keladi. U yerda bo‘lgan har bir kishi zal oxiridagi stolga e’tibor qaratmay qolmaydi. Stol devorga qoqilgan peshlavhadan boshqa hech narsasi bilan farq qilmaydi.

“Kuba inqirozining keskin davrida ushbu stolda sirli ‘janob X’ va ABC telekanali muxbiri Jon Skali o‘rtasida suhbat bo‘lib o‘tgan. Ushbu uchrashuv sabab yadroviy urush xavfi bartaraf etilgan”,deyiladi yozuvda.

“Janob X” Aleksandr Feklisov edi, ammo dunyo bundan keyinchalik xabar topadi. Avvaliga G‘arb uni sovet diplomati Fomin sifatida taniydi. Qahramonning haqiqiy ismi Rossiyada 1990-yillarga kelibgina oshkor etiladi.

Fomin — Feklisov 1960—1964-yillarda Vashingtondagi josuslik bo‘linmasini boshqargan davridagi taxallusi, u rasman SSSR elchixonasida maslahatchi sifatida ishlardi. Skali bilan o‘rtasida do‘stona munosabatlar paydo bo‘lgan. “Skalining Amerika rahbariyatiga yaqinligi ma’lum edi. Davlat kotibi orqali u to‘g‘ridan to‘g‘ri aka-uka Kennedilarga chiqa olardi”, deya eslaydi KGB rahbari Vladimir Semichastniy.

Feklisovning so‘zlariga ko‘ra, Oq uy ham Fomin — sovet razvedkasining xodimi ekanini bilgan. Sodir bo‘lgan voqealardan bir necha oy oldin xoinlardan biri uni sotadi. 1962-yil 22-oktyabr kuni Skali bilan o‘tadigan nonushta odatdagidek kechishi kerak edi. Ammo barchasi boshqacha tus oladi.

Jurnalist Xrushchyovni AQSHga nisbatan tajovuzkor yo‘nalishda va Kennediga nisbatan nafratli munosabatda ekanida ayblaydi. Feklisov qarshilik bildiradi: Kreml va hukumat Amerika prezidenti haqida mutlaqo boshqacha fikrda ekanini aytadi.

Suhbatdoshining holatidan xabardor Feklisov Kubaga qarshi bosim og‘ir oqibatlarga olib kelishi va Moskvani javob qaytarishga majburlashini ma’lum qiladi. U juda katta tavakkal qilayotgan edi — bu kabi suhbat uchun yuqoridan ruxsat talab etilardi. Shunga qaramay, razvedkachi aniq va ishonch bilan gapiradi.

“Bilasanmi Jon, agar jangga minglab sovet tanklari kirib kelsa, osmondan esa samolyotlar hujum boshlasa, ular o‘z yo‘lidagi barcha narsani yakson qiladi. Bundan tashqari, GDR qo‘shinlari sovet diviziyasining hujum harakatlarini qo‘llab-quvvatlaydi. O‘ylaymanki, ularga Amerika, Fransiya, Angliya garnizonlari qarshiligini yorib o‘tib, G‘arbiy Berlinni egallashga 24 soat bemalol yetadi”, deydi u Skaliga.

Amerikalik uning aytganlarini e’tiborga olib, Feklisovdan kechqurun Kennedining telemurojaatini tomosha qilishni so‘raydi. Skali zudlik bilan suhbat mazmunini Oq uyga yetkazadi. Efir vaqtida prezident Kubada sovet yadroviy raketalari borligini ma’lum qilib, orolga nisbatan blokada e’lon qiladi.

Hal qiluvchi tashabbus

Feklisov bilan keyingi suhbatda Skali prezident nomidan gapiradi. Vashington sovet jangovar kallaklarini BMT nazoratiga qaytarish evaziga blokadani yechish va Kubaga hujum qilmaslik va’dasini beradi. Feklisov “xalqaro kuzatuvchilar hamrohligida AQSH Floridadagi qo‘shinlarini olib ketsa adolat nuqtayi nazaridan to‘g‘ri bo‘ladi”, deydi. Amerikalik bu masalada qaror qabul qilish uchun vaqt kerakligini aytib, bildirilgan taklifni Moskvaga yetkazishini so‘raydi.

Feklisov tegishli telegrammani yuborish uchun elchi Anatoliy Dobrininga murojaat qiladi. Diplomat rad etadi — muzokaralar o‘tkazish uchun uning vakolati yo‘q edi. Shunda razvedkachining o‘zi tashabbus ko‘rsatib, KGB tarmog‘i orqali xabarni jo‘natadi.

Xabar to‘g‘ri Xrushchyovga yetib boradi, ammo olti soatlik kechikish bilan. Bu vaqtda Karib dengizidagi har qanday mojaro oldini olib bo‘lmas oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin edi. Biroq barchasi yaxshi kechadi. Kremldan ijobiy javob keladi. “Skalining kanali — Fomin” urushni to‘xtatadi.

Bir haftadan keyin Feklisov va Skali inqirozga barham berilganini Vashingtondagi fransuz restoranlarining birida nishonlaydi. Jurnalist o‘z hisobidan sovet razvedkachisini eng yaxshi vinolar bilan mehmon qiladi. Oq uy matbuot kotibi Pyer Selinjer o‘z memuarlarida qayd etishicha, Fominni mukofotlash tashabbusi shaxsan Kennedidan chiqqan.

“Inqirozni Kennedi va Xrushchyov bartaraf etdi, biz esa kichkina odamlarmiz. ‘Oksidental’ restoranida bo‘lib o‘tgan suhbat tinchlik o‘rnatish yo‘lini tezroq topish kerakligiga turtki bergan xolos”, deya eslaydi oradan 30 yil o‘tgach Feklisov.

Karib inqirozidan ikki yil o‘tib Feklisov SSSRga qaytadi va keyingi 10 yil umrini KGB institutida dars berishga sarflaydi. 1974-yilda, 35 yillik xizmatidan keyin u pensiyaga kuzatiladi. 1996-yilda Feklisov Rossiya Qahramoni unvoni bilan taqdirlanadi. Mukofot Karib inqirozini bartaraf etgani uchun emas, atom loyihasi yo‘lida to‘plagan ma’lumotlari evaziga beriladi. 2007-yili Aleksandr Feklisov 93 yoshida vafot etadi.