“Atom bombasining cho‘qintirgan otasi” — SSSRdagi atom loyihasi rahbari Kurchatov taqdiri

Nazariyotchi, amaliyotchi va tashkilotchi — ushbu jihatlarning barchasi kamdan kam hollarda bir insonda jamlanadi. Ammo Igor Kurchatov shunday odam edi. U telba daholar va aqldan ozgan tajriba o‘tkazuvchilar bilan, xasis rahbarlar va NKVD xodimlari bilan ham til topisha olardi.

1949-yil 29-avgust soat 07:00. Semipalatinskdan 170 kilometr uzoqlikdagi Qozog‘iston cho‘llarini qoplagan yomg‘ir bulutlari orasida yorqin chaqmoq paydo bo‘ladi. Bir vaqtning o‘zida quloqni qomatga keltiruvchi gumburlashni qadimiy cho‘llar millionlab yillar eshitmagan edi — episentrdan tarqalgan portlash to‘lqini atrofga maxsus qurilgan uylar, temiryo‘l stansiyasi, beton istehkomlar hamda jangovar texnikalar kulini ko‘kka sovurdi.

Seysmometrlar 5-6 balli yerosti silkinishi sodir bo‘lganini qayd etdi. Endigina yog‘ishni boshlagan yomg‘ir bug‘lanib ketdi, temir va qum erib, osmondagi qushlardan asar ham qolmadi… Bularning barchasi uzra sekinlik bilan stratosferaga ulkan atom qo‘ziqorini ko‘tarilardi. Guvohlarning aytishicha, portlash sodir bo‘lishi bilan kuzatuv punktidan qalin qora soqolli erkak o‘rnidan sakrab turgan. “O‘xshadi! Uddaladik!”, deya portlash tomonga qarab baqirardi erkak. Bu sovet atom bombasini yaratish loyihasining ilmiy rahbari Igor Kurchatov edi.

Nafaqat olimning, balki butun mamlakatning taqdiri bog‘liq bo‘lgan sinov muvaffaqiyatli o‘tadi. Partiya va hukumat topshirig‘i bajariladi. SSSRda yadro paritetini yaratgan yangi o‘ta kuchli qurol paydo bo‘ladi.

SSSRda sinov muvaffaqiyatli o‘tkazilgani to‘g‘risida birorta rasmiy ma’lumot e’lon qilinmaydi. Ammo kuchli portlash xorij davlatlarida ham qayd etilgandi, 3-sentyabr kuni Amerikaning meteorazvedka samolyoti Kamchatka uzra parvozlarni amalga oshirib, sinovdan o‘tkazilgan noma’lum yadro quroliga oid izlarni topadi. 23-sentyabr kuni AQSH prezidenti Trumen bu haqida ommaga ma’lum qiladi.

Unga javoban “TASS” quyidagi mazmundagi munosabatni bildiradi:

Sovet Ittifoqida, ma’lumki, keng ko‘lamli — gidrostansiyalar, shaxta, kanallar, yo‘llar kabi qurilish ishlari amalga oshirilmoqda, bu esa yangi texnik vositalardan foydalangan holda katta portlatish jarayonlarini talab qiladi. Ushbu portlash ishlari mamlakatning turli nuqtalarida muntazam amalga oshirilayotgani bois balki, ittifoqdan tashqaridagilarning e’tiborini tortgan bo‘lishi mumkin. Atom energiyasiga to‘xtaladigan bo‘lsak, “TASS” SSSR tashqi ishlar vaziri Molotovning 1947-yil 6-noyabrdagi bayonotini eslatib o‘tishni lozim topadi, unda atom bombasiga oid biror maxfiylik yo‘qligi aytilgan edi.

Hayotini saqlab qolgan xatolik

Sovet atom bombasining bo‘lajak cho‘qintirgan otasi 1902-yil 30-dekabrda Janubiy Uraldagi Sim shaharchasida dunyoga keladi, ammo uning tug‘ilgani 1903-yil 8-yanvardagina qayd etiladi, chunki u vaqtda kerakli varaqa topilmay qolgandi. Shu sababdan Igor Kurchatov bir yoshga yasharadi va kelajakda bu uning hayotini saqlab qolishga xizmat qiladi.

Kurchatovlar oilasi tarixiga ko‘ra, ularning katta bobosini pomeshchik (zamindor) qartada Sim cho‘yan eritish zavodi egasiga yutqazib qo‘yadi va u “yutuqni” oilasi bilan Uralga olib ketadi. Tog‘-kon zavodida ishlaydigan bobosi g‘aznachiga aylanadi. Uning oilasida yetti nafar o‘g‘il va ikki nafar qiz bor bo‘lib, barchasi o‘rta ma’lumotni olgandi. Otasi Vasiliy Alekseyevich Ufadagi bilim yurtini tamomlab, o‘qituvchining yordamchisi Mariya Ostroumovaga uylanadi.

Igorning Antonina degan opasi va keyinchalik taniqli sovet radiokimyogarga aylangan Boris ismli ukasi bor edi. 1912-yilda Antoninada sil aniqlanadi va oila Qrimga ko‘chib ketishga majbur bo‘ladi. Ammo qizni qutqarib qolishning imkoni bo‘lmaydi.

Simferopolda otasi katta tanobchi lavozimiga ko‘tariladi. Ish yuzasidan Qrimning turli hududlariga chiqib ketadigan oila boshlig‘i o‘zi bilan o‘g‘illarini ham olib ketardi. Qishloqlarning birida Igor bug‘da ishlovchi yanchish mashinasiga ko‘zi tushib, butunlay hayratga tushadi. Agregatni yaxshilab o‘rganib chiqqan yigit usta yo‘qligida unga xizmat ko‘rsatishga ruxsat oladi. Keyingi yilda esa temiryo‘lga qora ishchi sifatida joylashadi.

Igor gimnaziyada yaxshi o‘qir, ayniqsa, aniq fanlar bo‘yicha safdoshlaridan oldinda edi. Matematika o‘qituvchisi o‘qish uchun unga ko‘plab kitoblarini berib turardi. Ayniqsa, yigitga italyan professori Karbinoning “Zamonaviy texnika muvaffaqiyatlari” kitobi yoqib qoladi. Ozgina pul to‘plagach, Igor ushbu kitobning nusxasini sotib olib, undan ajralmaydi. Ikki nafar sinfdoshi bilan universitet kursi darajasida analitik geometriyani o‘rganadi. Lutsenko va Lyaxniskiy ismli do‘stlari ham kelajakda mashhur olimlarga aylanadi.

Birinchi jahon urushi davrida oilaning moddiy holati og‘irlashadi. Qarindoshlariga yordam berish maqsadida Igor mundshtuk (papiros naychasi) ustaxonasiga ishga joylashadi. Olcha, nok, olma kabi daraxt shoxlari uning qo‘lida noyob san’at asariga aylanardi. Keyinroq u chilangarlikni ham o‘rganadi.

Fuqarolik urushi davrida Qrimda hokimiyat har yarim yilda o‘zgarar va yangi kelgan hukumat terror hamda mobilizatsiya e’lon qilardi. Kurchatovning tug‘ilgan sanasidagi xatolik shu yerda qo‘l keladi. U yosh jihatidan na “Qizil armiya”, na “Oq armiya” va na “Denikin qo‘shinlariga” to‘g‘ri kelardi. Aks holda u frontda halok bo‘lgan yoki hokimiyatga kelgan keyingi rahbarlar tomonidan otuvga hukm qilingan bo‘lardi.

Professorlar burchagi

Igor Kurchatov Simferopol gimnaziyasini oltin medal bilan tamomlaydi, ammo gimnaziyada qimmatbaho medalning o‘zi yo‘qligi bois yigitcha uni ololmaydi. 1920-yil sentyabrda Kurchatov Tavriyskiy universitetining fizika-matematika fakultetiga o‘qishga kiradi. Bu ajoyib ta’lim muassasasi edi. Alushta yaqinidagi urushga qadar Professorlar burchagi paydo bo‘lgan bo‘lib, u yerdagi dala hovlilarga Peterburg, Moskva va Kiyevdan professorlar kelardi. Ularning aksariyati inqilobni shu yerda tinchgina o‘tkazishni maqsad qilgan, biroq Qrimda qolib ketgan edi.

Ochlik va muhtojlikka qaramay, universitetdagi muhit do‘stona va demokratik edi. Talabalar va o‘qituvchilar bir-birlarining qornini to‘yg‘izar, o‘zaro “hamkasb” deya murojaat qilishardi. Darsliklar yetarli bo‘lmagani bois ko‘pchilik konspektlar orqali o‘rganardi. Professorlar imtihonlarni o‘z xonadonlarida olardi. 1923-yilning yozida Kurchatov muddatidan oldin a’lo baholarga universitetni tamomlaydi.

Bu vaqtga kelib Igor 20 yoshda edi. Qo‘lida — universitet diplomi. Endi nima qilish kerak? To‘g‘ri kelgan ishni topishmi? Bunga qadar u temiryo‘lda qo‘riqchi, avtokolonna dispetcheri, chilangar, laborant, kinoteatrda qorovul, hatto bog‘chada tarbiyachi bo‘lib ham ishlab ko‘rgandi. 1920-yillarda Qrimga fizik va matematiklar kerak emasdi.

Qaror tezda qabul qilinadi: ilm olishni davom ettirish. Kurchatov va uning do‘stlari ilm-fan “virusi”ga yo‘liqqan edi. Kurchatov va Lyaxinskiy Petrogradga yo‘l oladi. Tavriyskiy universiteti diplomi bilan uni politexnika universiteti kemasozlik fakultetiga uchinchi kursdan o‘qishga qabul qilishadi. Pavlovskdagi Magnit-meteorologiya observatoriyasiga laborant bo‘lib ishga joylashadi. Aynan shu yerda Kurchatov o‘zining birinchi mustaqil ilmiy ishini amalga oshiradi — qorning alfa radioaktivligini o‘lchash. Tadqiqot yuqori darajada o‘tkaziladi, ammo observatoriyada unga baho beradigan odamning o‘zi yo‘q edi.

Kelajak sari

1925-yil 1-sentyabrda Kurchatov Leningrad fizika-texnika institutiga ilmiy xodim sifatida ishga joylashadi. Og‘ir qiyinchiliklar va moddiy yetishmovchilik davri o‘tgandi. Endi yosh olimga o‘zi uchun sevimli ilm-fan bilan shug‘ullanishiga hech narsa to‘sqinlik qilmasdi.

Bu vaqtda fizika hali yosh, o‘rganilmagan va sirli edi. U o‘z olimlarini kutib yotardi. Kurchatov qiyin masalalarni qidirib, tirishqoqlik bilan ularni yechishga urinadi. U kun va tunni, ochlik va uyquni unutgan holda ilm ummoniga sho‘ng‘ib ketadi.

1927-yilda Kurchatov yaqin do‘stining singlisi Marina Sinelnikovaga uylanadi. Yoshlarning birgalikdagi hayoti opera teatriga tashrifdan boshlanadi. Marina Dmitriyevna butun umr Igorga sadoqatli turmush o‘rtoq bo‘lib qoldi. Ular farzand ko‘rmaydi va shu bois ayol bor mehr-muhabbatini eriga berib, uyda uning uchun barcha sharoitni yaratadi.

Urush vaqtida Kurchatov SSSR atom dasturiga rahbarlik qilganida ham Marina Dmitriyevna gap nima haqida ekanini tushunmasa ham erini to‘liq qo‘llab-quvvatlaydi. Kurchatov butun energiyasini ishga beradi.

Igorning yangi soha— atom yadrosi fizikasiga bo‘lgan qiziqishi to‘satdan paydo bo‘lmagan. Uning segnetoelektriklar, dielektrik va zaryadlovchilar bilan ishlari olimni yangi marralarga tayyorlagan edi. 1932-yilga kelib institutda oyiga besh marotaba muntazam yadroviy seminarlarni o‘tkazish boshlanadi. U yerda yadro, kvant mexanikasi va kosmik nurlar haqida eng so‘nggi tadqiqotlar muhokama qilinardi. 1933-yil martida Kurchatov ushbu seminarlarning birida yadroning parchalanishi haqida ma’ruza o‘qiydi. Unda sohaning eng so‘nggi yangiliklari jamlangan edi.

Atom poygasi

Urush boshlanishi bilan yadroviy fizika sohasidagi barcha ishlar to‘xtatiladi. Laboratoriyalardan qurilmalarning bir qismi Leningraddan Qozonga jo‘natiladi, qolganlari yashirib qo‘yiladi. Ilm-fanning birinchi qiladigan ishi frontga radiolokatsiya, kemalarni minalardan himoyalashda yordam berish edi.

Leningrad fizika-texnika instituti tomonidan urushdan oldin kemalarni magnit minalaridan himoyalovchi qurilma yaratilib, sinovdan o‘tkazilgan edi. Bu ish A.P. Aleksandrov laboratoriyasi tomonidan amalga oshirilgani sabab Kurchatov zudlik bilan qadrdon do‘stiga murojaat qiladi: “Bir vaqtlar kema qurishni orzu qilardim, endi esa ularni himoyalashga yordam bermoqchiman. Butun laboratoriyamni o‘z ixtiyoringga qabul qil”.

Avgust boshida Kurchatov va Aleksandrov qo‘mondonlikdan Sevastopolga uchish bo‘yicha topshiriq oladi. U yerda bir nechta kema minalar yordamida portlatilgandi. Nemislar tomonidan suvga tashlanadigan minalar konstruksiyasi muntazam yangilanib borilardi. 1941-yilga kelib SSSRda Buyuk Britaniya va AQSH atom energiyasidan foydalanish usullariga qaratilgan maxfiy sinovlar amalga oshirilayotgani to‘g‘risida razvedka ma’lumotlari kelib tushadi. Bir vaqtning o‘zida Germaniya urushning borishini o‘zgartirib yuboradigan aqlbovar qilmas kuchga ega maxfiy qurol ustida ishlayotgani ma’lum bo‘ladi.

1942-yil martda NKVD tashqi razvedkasi Stalinga maxsus xabarnoma tayyorlaydi, unda quyidagilar yozilgandi: “Bir qator kapitalistik davlatlarda harbiy maqsadlar uchun atom energiyasi manbasini olish maqsadida uran-235 atom yadrosini parchalash bo‘yicha ishlar olib borilmoqda…”. May oyida xorijda yadroviy qurol yaratilayotgani va istiqbolda uni SSSRda ham yaratish borasidagi so‘rov Fanlar akademiyasiga yuboriladi.

1942-yil sentyabrda SSSR davlat mudofaa qo‘mitasi “Uran ustida ishlarni tashkillashtirish to‘g‘risida”gi maxfiy qarorni qabul qiladi. Moskvaga akademiklar Ioffe, Verdanskiy, Xlopin va Kapitsa chaqiriladi. Qisqa muhokamadan keyin uran bombasini yaratish ustidagi ishlarga Igor Kurchatovni ilmiy rahbar etib tayinlash bo‘yicha qaror qabul qilinadi.

Ishlar Kurchatov o‘rnatgan tartibda boshlanib ketadi, frontdan unga kerakli bo‘lgan barcha odamlar evakuatsiya qilinadi. 12-aprelda SSSR Fanlar akademiyasi 2-sonli laboratoriyasi tuziladi. Davlat mudofaa qo‘mitasining maxsus qarori bilan idoralarga laboratoriya uchun og‘ir suv, uran metalli va toza grafitni yetkazib berish vazifasi qo‘yiladi.

Fashistlar Germaniyasi, AQSH va SSSR o‘rtasida yadroviy poyga boshlanadi. Atom bombasini birinchi bo‘lib yaratgan taraf asos sovrinni — butun dunyo ustidan hukmronlik qiluvchi kuchga ega bo‘lardi.

Poygadan birinchi bo‘lib Germaniya chiqib ketadi. Ularning olimlari asosiy e’tiborni og‘ir suvga qaratadi va bu xato edi. Keyin esa frontdagi mag‘lubiyatlar resurslar bo‘yicha muammoni keltirib chiqaradi.

1945-yil 6-avgust kuni AQSH Harbiy-havo kuchlari Yaponiyaning Xirosima, 9-avgust kuni esa Nagasaki shaharlariga atom bomasini tashlaydi. Sanoqli soniyalar ichida yadroviy alanga oqibatida 150 mingga yaqin tinch aholi halok bo‘ladi, yana 100 ming odam radioaktiv zararlanish qurboniga aylanadi.

Pentagon hisob-kitoblari bo‘yicha sovetlarning atom bombasi 1952-1953-yildan oldin paydo bo‘lmasligi kerak edi. 1949-yilning avgustida o‘tkazilgan bomba sinovi esa amerikaliklarni taajjubga soladi.

Sovet atom bombasi, keyinroq vodorod bombasi (1953-yil) va termoyadroviy “Sar-bomba”ning ixtiro qilinishi yuz minglab insonlarning mashaqqatli mehnati samarasiga aylanadi. Ammo asosiy qarorlarni faqat bir inson qabul qilardi — atom loyihasining ilmiy rahbari Igor Kurchatov.

Kurchatov harbiy vazifalar bilan parallel ravishda atom energiyasidan tinch yo‘lda foydalanish loyihasiga ham rahbarlik qiladi. Uning jamoasini mehnatlari natijasida 1954-yil 26-iyun kuni Obninsk AES — dunyodagi birinchi atom elektr stansiyasi ishga tushiriladi. Qishloq xo‘jaligi sohasi uchun turli yadroviy reaktorlar yaratiladi, dunyoda birinchi “Lenin” atom muzyorari loyihalanadi.

Kurchatovni “sovet atom bombalarining cho‘qintirgan otasi” deb atashadi, ammo aynan u birinchilardan bo‘lib o‘z qurolining insoniyatga yetkazadigan zararini anglagan edi. 1950-yillar o‘rtalariga kelib u yadroviy va vodorod qurolidan foydalanishni taqiqlash bo‘yicha kurashga faol qo‘shiladi. 1958-yil martida SSSR Oliy Kengashi tribunalaridan turib butun dunyo olimlariga murojaat qiladi:

Biz sovet olimlari hozirga qadar atom va vodorod qurollarini taqiqlovchi xalqaro bitim yo‘qligidan chuqur xavotirdamiz. Butun dunyo olimlarini o‘z sa’y-harakatlarimizni birlashtirishga va atom energiyasini vayronagarchilikdan yerdagi insonlarga xursandchilik olib keladigan ulkan energiya manbaiga aylantirishga chaqiramiz.