Сирли разведкачи. Дунёни ядровий урушдан қутқариб қолган Феклисов тақдири

1962 йилда Кариб инқирози туфайли ядровий уруш бошланиб, инсоният ҳалокатга юз тутиши мумкин эди. Вашингтон ва Москва ўртасидаги диалог сабаб бунинг олди олинади. Аммо ҳар икки давлатнинг етакчилари ҳам биргина инсон — полковник Александр Феклисов бўлмаганида бир-бири билан тил топишиши жуда қийин кечган бўлар эди.

1930 йилларда Москва вилоятини асосан ёғочдан қурилган уйлар ташкил этарди. Тез-тез юз берадиган ёнғинлар оқибатида кўплаб уйлар ёниб кетган. Ўт ўчирувчилар етиб келгунга қадар одамлар ўзлари алангани ўчиришга ҳаракат қиларди. Қишда, 20 даража совуқда юз берган шу каби ёнғинларнинг бирида баланд бўйли ва кучга тўлган бир йигит олов домидан бир неча аёл ва болаларни қутқариб чиқади. Бу Александр Феклисов эди. Орадан 30 йил ўтгач у дунёни ядровий урушдан қутқариб қолади.

Фексилов 1914 йил 9 март куни москвалик темир йўл ишчиси оиласида дунёга келади. Отасининг изидан бориб, машинист ёрдамчиси бўлгунга қадар ушбу соҳада ишлайди. 1939 йилда Москва алоқа муҳандислари институтини тамомлагач, партия уни НКВД махсус мактабига йўналтиради.

Ёнғиндаги жасорати туфайли Феклисовнинг ўнг қулоғи бутунлай эшитмай қолганди. Органдагилар бундан хабардор эди, шундай бўлса-да, мамлакат янги разведкачилар авлодига эҳтиёж сезарди.

Москва вилояти ўрмонларида Феклисов разведка қобилиятлари асосларини ўрганади. У ерда разведкага оид назариялар, одамларни ўзига оғдириб олиш ва кузатувдан қочиш бўйича сабоқ берилар эди. Хорижий тиллар ва Морзе алифбосини ўрганиш ҳам муҳим аҳамият касб этарди.

Ўқишни муваффақиятли тамомлаган Феклисов СССР Давлат хавфсизлиги бош бошқармасининг Хорижий бўлим — Америка бўлинмасига хизматга жойлашади. Нью Йоркда у Калистрат тахаллуси остида бош консулликда стажёр сифатида иш бошлайди.

Хорижга уюштирилган биринчи хизмат сафари узоқ чўзилиб кетади. 1941 йил 22 июнда консуллик навбатчиси Феклисовни уйғотиб, Германия Совет Иттифоқига ҳужум уюштирганини маълум қилади. Бош консул Виктор Федюшин хизматчиларга эндиликда улар ҳарбий ҳолатда эканликларини айтади.

“Резидентура ходимлари суткасига 16-18 соатлаб ишларди. Ҳаёт иш ва уйқудан иборат бўлиб қолди. Ватанда омон қолиш учун уруш кетаётган бир пайтда дам олишга одам уяларди”, деб ёзади Феклисов ўз мемуарларида.

Атом разведкаси

Фексилов 1946 йилга қадар истиқболли хорижликларни “тарбиялайди” ва разведканинг илмий-техник йўналишига раҳбарлик қилади. Калистарт Жоэл Барр ва Альфред Саранта каби муҳандислар, шунингдек, эр-хотин Юлиус ва Этель Розенберглардан маълумотлар олиб турарди.

Натижада янги турдаги радарлар, сонарлар, мўлжалга олиш тизимлари, зенит радиопортловчилар, компьютерлар ва бошқа қурилмалар тўғрисида минглаб вараққа сиғадиган махфий маълумотларни қўлга киритади. Москва шу орқали Американинг биринчи реактив қирувчи самолёти ва сувости кемалари учун мўлжалланган радарларидан хабар топади.

Бундан ташқари, Калистрат яна бир асосий вазифани — консулликда радиоалоқани таъминлаш билан ҳам шуғулланарди. Бу осон эмасди. Чунки атрофни осмонўпар бинолар қуршаб олган бўлиб, сигнал қабул қилинишига тўсқинлик қиларди. Разведкачи бу борада ўз маҳоратини ишга солади: горизонтал антенналар учун бамбук чўпларидан олти метрли муфталар ясайди.

1940 йилларнинг иккинчи ярмига келиб Феклисов Лондонга юборилади ва у ерда янги тахаллус олади — Южин. Совет разведкаси ўшанда моддий ресурслар борасида Америка ва Британиядан анча ортда этди. Жосуслик бўлими асосан ашаддий коммунистлар орасида ўзларига содиқларни саралашга киришади. Улар орасида Манҳэттен лойиҳаси иштирокчиси физик Клаус Фукс ҳам бор эди.

Олим ғарб ядровий қурол борасида монополия ўрнатмаслиги учун Феклисовга махфий маълумотларни бериб туради. Британия махсус хизматлари Фуксни 1950 йилда ҳибсга олади. Сўроқлар босим остида ўтказилган бўлса-да, у Южин ҳақида бирор сўз айтмайди. Тўққиз йиллик қамоқдан кейин физик Германияда илм билан шуғулланишни давом эттиради.

Южин томонидан қўлга киритилган маълумотларни совет олимлари юқори баҳолайди. Академик Игор Курчатов совет атом бомбасининг яратилишида илм-фан ҳамда разведканинг хизмати тенг эканини таъкидлаган эди. Феклисовнинг ўзи эса қўлга киритган маълумотлари жараённи тезлаштирганига ишонарди.

“Энг ишончли ва истиқболли илмий-техник ахборот унумдор тупроққа тушиб, унинг аҳамияти тушунилгандагина фойда келтиради. Атом қуроли тўғрисидаги маълумот билан ҳам шундай бўлди”, деганди Феклисов.

Натижада эҳтимолий Учинчи жаҳон урушининг олди олинади. СССР томонидан 1949 йили Семипалатинск полигонида ўтказилган ядровий синов “Троян” ва “Дропшот” режаларини бузиб юборади. Бундан ташқари, Феклисов Москвага СССРга қарши уруш бошлаш ва Европада НАТО базаларини яратиш ҳақидаги инглизларнинг махфий маълумотини қўлга киритади.

Дипломатия кучсиз бўлганда

Вашингтонда, Оқ уй қаршисида юз йилдан бери “Оксидентал” ресторани фаолият юритиб келади. У ерда бўлган ҳар бир киши зал охиридаги столга эътибор қаратмай қолмайди. Стол деворга қоқилган пешлавҳадан бошқа ҳеч нарсаси билан фарқ қилмайди.

“Куба инқирозининг кескин даврида ушбу столда сирли ‘жаноб Х’ ва АBC телеканали мухбири Жон Скали ўртасида суҳбат бўлиб ўтган. Ушбу учрашув сабаб ядровий уруш хавфи бартараф этилган”,дейилади ёзувда.

“Жаноб Х” Александр Феклисов эди, аммо дунё бундан кейинчалик хабар топади. Аввалига Ғарб уни совет дипломати Фомин сифатида танийди. Қаҳрамоннинг ҳақиқий исми Россияда 1990 йилларга келибгина ошкор этилади.

Фомин — Феклисов 1960—1964 йилларда Вашингтондаги жосуслик бўлинмасини бошқарган давридаги тахаллуси, у расман СССР элчихонасида маслаҳатчи сифатида ишларди. Скали билан ўртасида дўстона муносабатлар пайдо бўлган. “Скалининг Америка раҳбариятига яқинлиги маълум эди. Давлат котиби орқали у тўғридан тўғри ака-ука Кеннедиларга чиқа оларди”, дея эслайди КГБ раҳбари Владимир Семичастний.

Феклисовнинг сўзларига кўра, Оқ уй ҳам Фомин — совет разведкасининг ходими эканини билган. Содир бўлган воқеалардан бир неча ой олдин хоинлардан бири уни сотади. 1962 йил 22 октябрь куни Скали билан ўтадиган нонушта одатдагидек кечиши керак эди. Аммо барчаси бошқача тус олади.

Журналист Хрушёвни АҚШга нисбатан тажовузкор йўналишда ва Кеннедига нисбатан нафратли муносабатда эканида айблайди. Феклисов қаршилик билдиради: Кремль ва ҳукумат Америка президенти ҳақида мутлақо бошқача фикрда эканини айтади.

Суҳбатдошининг ҳолатидан хабардор Феклисов Кубага қарши босим оғир оқибатларга олиб келиши ва Москвани жавоб қайтаришга мажбурлашини маълум қилади. У жуда катта таваккал қилаётган эди — бу каби суҳбат учун юқоридан рухсат талаб этиларди. Шунга қарамай, разведкачи аниқ ва ишонч билан гапиради.

“Биласанми Жон, агар жангга минглаб совет танклари кириб келса, осмондан эса самолётлар ҳужум бошласа, улар ўз йўлидаги барча нарсани яксон қилади. Бундан ташқари, ГДР қўшинлари совет дивизиясининг ҳужум ҳаракатларини қўллаб-қувватлайди. Ўйлайманки, уларга Америка, Франция, Англия гарнизонлари қаршилигини ёриб ўтиб, Ғарбий Берлинни эгаллашга 24 соат бемалол етади”, дейди у Скалига.

Америкалик унинг айтганларини эътиборга олиб, Феклисовдан кечқурун Кеннедининг телемурожаатини томоша қилишни сўрайди. Скали зудлик билан суҳбат мазмунини Оқ уйга етказади. Эфир вақтида президент Кубада совет ядровий ракеталари борлигини маълум қилиб, оролга нисбатан блокада эълон қилади.

Ҳал қилувчи ташаббус

Феклисов билан кейинги суҳбатда Скали президент номидан гапиради. Вашингтон совет жанговар каллакларини БМТ назоратига қайтариш эвазига блокадани ечиш ва Кубага ҳужум қилмаслик ваъдасини беради. Феклисов “халқаро кузатувчилар ҳамроҳлигида АҚШ Флоридадаги қўшинларини олиб кетса адолат нуқтаи назаридан тўғри бўлади”, дейди. Америкалик бу масалада қарор қабул қилиш учун вақт кераклигини айтиб, билдирилган таклифни Москвага етказишини сўрайди.

Феклисов тегишли телеграммани юбориш учун элчи Анатолий Добрининга мурожаат қилади. Дипломат рад этади — музокаралар ўтказиш учун унинг ваколати йўқ эди. Шунда разведкачининг ўзи ташаббус кўрсатиб, КГБ тармоғи орқали хабарни жўнатади.

Хабар тўғри Хрушёвга етиб боради, аммо олти соатлик кечикиш билан. Бу вақтда Кариб денгизидаги ҳар қандай можаро олдини олиб бўлмас оқибатларни келтириб чиқариши мумкин эди. Бироқ барчаси яхши кечади. Кремлдан ижобий жавоб келади. “Скалининг канали — Фомин” урушни тўхтатади.

Бир ҳафтадан кейин Феклисов ва Скали инқирозга барҳам берилганини Вашингтондаги француз ресторанларининг бирида нишонлайди. Журналист ўз ҳисобидан совет разведкачисини энг яхши винолар билан меҳмон қилади. Оқ уй матбуот котиби Пьер Селинжер ўз мемуарларида қайд этишича, Фоминни мукофотлаш ташаббуси шахсан Кеннедидан чиққан.

“Инқирозни Кеннеди ва Хрушёв бартараф этди, биз эса кичкина одамлармиз. ‘Оксидентал’ ресторанида бўлиб ўтган суҳбат тинчлик ўрнатиш йўлини тезроқ топиш кераклигига туртки берган холос”, дея эслайди орадан 30 йил ўтгач Феклисов.

Кариб инқирозидан икки йил ўтиб Феклисов СССРга қайтади ва кейинги 10 йил умрини КГБ институтида дарс беришга сарфлайди. 1974 йилда, 35 йиллик хизматидан кейин у пенсияга кузатилади. 1996 йилда Феклисов Россия Қаҳрамони унвони билан тақдирланади. Мукофот Кариб инқирозини бартараф этгани учун эмас, атом лойиҳаси йўлида тўплаган маълумотлари эвазига берилади. 2007 йили Александр Феклисов 93 ёшида вафот этади.