Tansu Chiller — Turkiyaning birinchi va hozirga qadar yagona ayol bosh vaziri. Iqtisodiyot fanlari doktori, professor, bir necha tilda bemalol gaplasha oladigan Chiller mamlakat obro‘sini xalqaro maydonda ko‘tarishga erishdi. Ammo korrupsion mojarolar sabab u lavozimdan ketishga majbur bo‘ladi. Onasi Istanbuldagi eski kvartirada kun kechirayotgan bir paytda siyosatchi qimmat brendlarning kiyim-kechaklari va xorijdagi hashamatli villalar uchun pul sarflardi. Quyida ko‘plab erkaklarning sevimli siyosatchisi bo‘lgan Chiller haqida hikoya qilamiz.
“Xayrli kun, xonimlar va janoblar. Bugun bosh vazir Chillerni Vashingtonda kutib olish sharafiga muyassar bo‘ldim. U talabalik yillaridan buyon mamlakatimizni yaxshi biladi, bir necha bor bu yerga kelgan. Munosabatlarimizni mustahkamlash va Qo‘shma Shtatlar hamda Turkiya o‘rtasida sheriklik munosabatlarini rivojlantirishda birga ishlashga kelishib oldik”, — degandi AQSHning 42-prezidenti Bill Klinton.
Uning Turkiya hukumati rahbari bilan yuzma-yuz uchrashuvi ancha uzoq davom etgandi — ikkala delegatsiya ham xavotirga tusha boshlaydi. Xonadan chiqar ekan prezident yordamchilariga qarata shunday deydi: “U juda shaddod ayol ekan”. Turkiya tomoni buni xushomad sifatida qabul qiladi.
Tansu Chiller doimo erkaklar tomonidan e’tirof etib kelingan: chiroyli, aqlli, ziyoli, jasur. “Men hech qachon o‘zim ishtirok etgan yirik jangda mag‘lubiyatga uchragan emasman”, — degandi u televizion debatlarning birida. Ushbu voqeadan to‘qqiz kun oldin u “To‘g‘ri yo‘l” konservativ partiyasi yetakchisiga aylangan edi.
“Onam keldi”
Tansu Chiller Istanbulda o‘rta sinf oilasida dunyoga keldi. Otasi jurnalist edi, keyinroq Bilejik viloyati gubernatoriga aylandi. Ota-ona qiziga yaxshi ta’lim beradi: avvaliga u Amerikadagi ayollar kolleji huzuridagi Iqtisodiyot maktabini tamomlaydi, keyin esa Istanbuldagi Bosfor universitetining iqtisodiyot fakultetida o‘qiydi. Shundan keyin Tansu AQSHga yo‘l olib Konnektikut universitetida nomzodlik darajasini oladi va Yel universitetida doktorlik dissertatsiyasini himoya qiladi.
.jpg)
Bundan tashqari, bo‘lajak siyosatchi Lankasterdagi Franklin va Marshall kollejida iqtisoddan dars beradi. Keyinroq Istanbulga qaytadi va 36 yoshida mamlakatdagi nufuzli Bosfor universitetining eng yosh professoriga aylanadi.
Ayol katta siyosatga 1990-yilda kirib keladi va oradan uch yil o‘tib mamlakatni boshqarishni boshlaydi. Uning siyosiy ustozi “baba” (ota) deb chaqirilgan Sulaymon Demirel hisoblanadi. Chiller tarafdorlari shahar ko‘chalari bo‘ylab “Ota ketdi, ona keldi” yozuvi tushirilgan plakatlarni ilib chiqqandi o‘shanda.
“U mamlakatini keyingi yuz yillikka olib kirishga eng yaxshi nomzoddek edi: iqtisodchi, ingliz tilida erkin gaplasha oladi, musulmon davlatida tug‘ilgan bo‘lsa-da ashaddiy sekulyar”, — deb yozgandi g‘arb OAV Tansu Chiller haqida.
Diplomatlar odatda ixtisosligi iqtisodchi bo‘lgan bosh vazirga tashqi siyosat bo‘yicha tajriba yetishmasligi, u kun tartibiga kiritilmagan har qanday masalaga sabrsiz munosabatda bo‘lishidan shikoyat qilardi. Xalqaro munosabatlardagi tajribasizlik Chillerga Yevropa davlatlari yetakchilari bilan yaxshi munosabat o‘rnatishga xalaqit qila olmaydi: u Fransiya prezidenti Fransua Mitterandan Parijga, Britaniya bosh vaziri Margaret Tetcher tomonidan esa Londonga shaxsan taklif etiladi.
Chiller boshqaruvi davomida Turkiya Yevropa Ittifoqi bilan juda yaqin munosabat o‘rnatdi. Anqara va Bryussel bojxona bitimini imzoladi. Tansu, shuningdek, AQSH va Yevropa Kurdiston Ishchi partiyasini terrorchilik tashkilotlar ro‘yxatiga kiritishga erishdi.
Uning eng asosiy yutuqlaridan biri sifatida turk armiyasini modernizatsiya qilgani e’tirof etiladi. Bunga qadar askarlar Ikkinchi Jahon urushidan qolgan eski qurollardan foydalanar edi, Chiller davrida esa Turkiya Qurolli Kuchlari zamonaviylashdi.
Hashamatga bo‘lgan qiziqish
Tansuning shaxsiy hayoti ham yaxshi kechdi. Bo‘lajak turmush o‘rtog‘i bilan u o‘smirlik davridayoq tanishgan edi. Aynan o‘sha vaqtda u Turkiyada hozirga qadar qoralab kelinadigan ishni amalga oshiradi — erini to‘ydan keyin o‘z familiyasiga o‘tishga ko‘ndiradi. Shunday qilib Ezer Uchuran Ezen Chillerga aylanadi.
Butun Turkiya ustidan kulayotgan turmush o‘rtog‘ini xafa qilmaslik maqsadida Chiller doim oiladagi eng muhim qarorni eri qabul qilishini ta’kidlab kelardi. “Menga hukumatni shakllantirish topshirildi. Ammo erim oldingidek uyimizda oilamiz boshi”, — derdi siyosatchi.
Ezerning o‘zi esa juda oliyjanob oiladan edi. Ajdodlari orasida Ali Jamol Afandi Sulaymon I davrida Shayx ul-islom bo‘lgan. Shunday bo‘lsa-da, Ezer rafiqasining soyasida qolishni ma’qul ko‘rardi.
Avvaliga erkak Istanbul Bankasi — mamlakatdagi eng yirik xususiy banklardan birining bosh direktori bo‘ladi. Chillerlar oilasi ushbu tashkilot ssuda ajratadigan kamida sakkizta kompaniyani ta’sis etadi. Ammo tez orada barcha bitimlar shubhali deya tan olinadi.
Bank bankrotlikka uchragach, oqibatlarni bartaraf etish uchun hukumat mamlakat budjetining ikki foizini ajratishga majbur bo‘ladi.
Shundan so‘ng Ezer biznes bilan shug‘ullanishni boshlaydi. Jamoatchilik Chillerlar juda tez multimillionerga aylanganliklariga e’tibor qaratadi. Bosh vazir katta pullar — million dollardan ortiq mablag‘ va oltinlar 1995-yilda vafot etgan onasidan meros bo‘lib qolgani, keyin esa uni to‘g‘ri yo‘naltirganini ta’kidlab kelardi.
Shunda jurnalistlar Muazzez Chiller yashagan uyni qidirib topadi va qo‘shnilari bilan suhbat quradi, ular esa o‘z navbatida boshqa hikoyani aytadi. Qo‘shnilarning so‘zlariga ko‘ra, Tansu Chiller doim did bilan kiyingan va qimmat kiyimlarga ko‘p pul sarflagan. Yoshligida u kolgotkalarning o‘ziga oyiga 400 dollardan ortiq pul ishlatgani haqida mish-mishlar yuradi. Ammo shu bilan birga, Tansuning onasi juda qashshoq kun kechirgan, shunday ekan uning buncha mablag‘ to‘plashi dargumon edi.
“Bu ayol kasal edi, yaxshi ovqatlanmasdi. U bilan do‘konga borar, idish-tovoqlarni yuvardik, ovqat tayyorlashga yordam berardik. Ijara haqini doim kech to‘lagani sabab uy egasi bilan ko‘pincha muammoga duch kelib turardi”, — deydi Muazzez Chillerning qo‘shnisi The New York Times’dagi maqolada.
Ko‘p o‘tmay boshqa faktlar ham yuzaga chiqa boshlaydi. Aniqlanishicha, bosh vazir va uning turmush o‘rtog‘i Turkiya va AQSHda ko‘chmas mulklarga egalik qilgan. Masalan, 1992-yilda juftlik Nyu-Gempshirdagi hashamatli villani 1,5 million dollarga sotib oladi. Bundan tashqari, oila AQSHdagi katta savdo markaziga egalik qilardi. Hatto Tansuda Amerika fuqaroligi borligi haqida mish-mishlar yurardi, ammo Chillerning o‘zi buni rad etgan.
“Qurigan atirgul”
Siyosatchi 1993-yildan 1996-yilga qadar hokimiyat tepasida bo‘lgan vaqtida davlat mablag‘larini noqonuniy ravishda o‘zlashtirganlikda gumon qilinadi. Tergov davomida parlament komissiyasi Tansu Chiller o‘z xohishi bilan taqdim etgan maxfiy soliq deklaratsiyalari va moliyaviy hujjatlarni e’lon qiladi.
Oxir-oqibat, 300 sahifada e’lon qilingan hujjatlarni o‘rganib chiqqan komissiya bosh vazir hech qanaqa qonun buzilishiga yo‘l qo‘ymagan degan xulosaga keladi. Siyosatchidan barcha ayblovlar olib tashlanadi va u jinoiy ta’qibdan qutuladi.
Ammo Chillerning reytingi tushib ketadi, OAVda chop etilgan keyingi maqolalar ham unga qattiq zarba beradi. Tansu 1995-yilda Ozarbayjonda prezident Haydar Aliyevni hokimiyatdan ketkazish bo‘yicha uyushtirilgan to‘ntarishga aloqadorligi haqida ma’lumot tarqaladi. Bu ma’lumotlar ham o‘z tasdig‘ini topmagan.
Shu bilan birga, Chiller yana korrupsiyada ayblana boshlaydi — bu safar turk hukumatining maxfiy jamg‘armasidan 50 million dollar yo‘qolganligida. Buni isbotlashga ham biror dalil topilmaydi. Chiller 1997-yildagina harbiy to‘ntarish natijasida hokimiyatdan chetlatiladi.
“Tansu Chiller barcha sekulyar turklardan ham ishonchliroq”, — deyishardi mamlakatda. Yurtdoshlari uni Istanbul atirguli deb atagan: chiroyli, biroq ba’zida tikanlari bor. Ammo korrupsion mojarolar sabab turklar o‘zining bosiq bosh vaziri haqida eslashni ham xohlamaydi. “Atirgul qurib qoldi”, deya xotirlaydi ayrimlar.
Ayni vaqtda Tansu Chillerning hayot tarzi haqida ko‘pchilikda ma’lumot yo‘q. Sevimli rafiqa va ikki bolaning onasi siyosatdan ketganiga ancha bo‘ldi, hozirda u Bosfor sohilidagi uyida yashab keladi. Istanbulning bu qismidagi uylar 10 milliondan 100 million dollargacha baholanadi.
Zamonaviy koshonalar Usmonlilar davriga tegishli qasrlar bilan yonma-yon joylashgan. Ayrim tarixiy binolar XVII asrda qurilgan. Mahalliy aholi shaharning eng yaxshi restoranlari va do‘konlariga boradi.
Chillerning qo‘shnilari Forbes ro‘yxatiga kiritilgan biznesmenlar, shuningdek, kompozitor Sezen Aksu, aktrisa Beren Saat, qo‘shiqchi Kenan Dogulu kabi Turkiyaning eng badavlat insonlaridir.
Izoh (0)