Panamada ajoyib harbiy karyera qurgan Noryega bosh shtabda eng yuqori lavozimlarni egallab, oxir-oqibat mamlakat mudofaa kuchlarining bosh qo‘mondoniga aylandi. O‘ziga xos xarizmaga ega Noryega keskin qarorlari bilan dunyoga tanildi.
Mamlakatda harbiy to‘ntarishni amalga oshirgan general Omar Torrixosning maslakdoshi bo‘lgan Noryega keyinchalik generalning hokimiyatdan chetlatilishiga aloqador — u aviahalokat qurboniga aylangan edi.
Qiziq jihati, Noryega yoshligida harbiy karyera qurishga intilmas, shifokor bo‘lishni xohlardi — ushbu kasb vakillariga qashshoq Panamada talab yuqori edi. Shifokorlik kasbidan voz kechgan Noryega Perudagi harbiy akademiyaga o‘qishga, undan so‘ng gvardiyaga xizmatga kiradi.
Hokimiyat tepasiga kelgan Noryega mamlakatda diktatorlik rejimini o‘rnatdi, maxfiy politsiya va agentlar yordamida siyosiy raqiblarini yo‘q qildi. Rasmiy jihatdan oliy hokimiyat prezident qo‘lida bo‘lsa-da, haqiqiy boshqaruvni Noryega amalga oshirardi. Panama milliy ozodligining oliy rahbari — uning unvoni shunday atalardi.
Shu bilan birga, bu vaqtda Noryeganing ittifoqchisi bo‘lgan AQSH uni so‘llarga qarshi turishda foydali sherik deya hisoblab, generalning harakatlariga ko‘z yumardi. Aslida esa Noryeganing o‘zi so‘llar bilan muloqotga kirishishni yoqtirmas edi.
“Noryega butun umri davomida tushunish qiyin bo‘lgan jumboq-inson sifatida yashadi. Sadoqatli rafiqa sifatida u AQSH tarafida ekanini aytsa, boshqa tomondan liviyaliklar, nikaragualiklar, kubaliklar, Isroil razvedkasi bilan xiyonat qilardi… Oxir-oqibat ularning barchasi bu harbiy inson biror mamlakat yoki ideologiyaga emas, faqat o‘ziga sadoqatli ekanini tushundilar”, — deb yozadi amerikalik jurnalist Frederik Kempe “Diktator bilan ajrim: Noryega bilan no‘noq amerikacha roman” kitobida.
Muallifning o‘zi Noryegani uchta adabiy personaj — Richard III, “Oz mamlakatining sehrgari” va Frankenshteyn qorishmasi deb hisoblaydi.
AQSH bilan do‘stlikdan dushmanlik sari qadam
Noryega Markaziy razvedka boshqarmasi bilan 1950-yillardayoq hamkorlikni boshlaydi va hokimiyat tepasiga kelgach, amerikalik razvedkachilar Panamada kuzatuv postini ochishga ruxsat beradi — u yerdan boshqa davlatlarning dengiz yo‘lidagi faolligini kuzatish mumkin edi. Noryega, shuningdek, AQSH va Nikaraguadagi so‘l hukumatga qarshi kurashuvchi bo‘linmalar o‘rtasida vositachi rolini o‘ynadi. AQSH va Panama o‘rtasidagi siyosiy aloqa ham generalga giyohvand moddalar savdosini to‘xtatishga xalaqit bermadi.
Amerika razvedkasi Noryeganing ishlaridan qanchalik boxabar ekaniga oid ma’lumotlar 1988-yil sentyabrda, AQSH prezidentligi uchun katta Jorj Bush va uning raqibi — demokrat Maykl Dukakis o‘rtasidagi saylovoldi debatlar vaqtida oshkor bo‘ldi.
Bush Noryeganing MRBdagi ishlari haqida rostdan ham ko‘p narsani bilishi mumkin edi, chunki u mazkur tashkilotga rahbarlik qilardi. Debatlar vaqtida u Noryega AQSH bilan hamkorlik qilganini ta’kidlaydi, ammo ushbu hamkorlik prezident Ronald Reygan Noryeganing giyohvand moddalar savdosiga aloqadorligini isbotlovchi dalillarni olganidan keyin to‘xtatiladi.
Amerika maxsus xizmatlarining hisob-kitoblariga ko‘ra, narkotik moddalar savdosi orqali Noryega 200 milliondan 300 million dollargacha pul ishlab topgan. Kokain savdosidagi sheriklari esa kolumbiyalik narkokartel vakillari edi.
1986-yilda AQSH Kongressi qabul qilgan rezolyutsiyada Panama rahbariyati Noryegani qo‘shinlar bosh qo‘mondoni lavozimidan olishga chaqiriladi, biroq mamlakat hukumati bunga rioya qilmaydi. Noryeganing o‘zi boshi uzra qora bulutlar to‘planishni boshlaganidan xabar topib eski do‘sti — Oq uy topshirig‘i bo‘yicha jangarilarga qurol yetkazib berishga oid bitimlarni nazorat qiladigan amerikalik polkovnik Oliver Nortga maktub yo‘llaydi.
Londondagi uchrashuv vaqtida Noryega AQSH Milliy xavfsizlik kengashi a’zosi bo‘lgan Nortga Nikaraguadagi sandinistlar yetakchisi o‘ldirilishini tashkillashtirib bera olishini aytadi, buning evaziga Nort unga Amerika hukumati bilan munosabatlarini yaxshilab berishi kerak edi. Uchrashuv 1986-yilning sentyabrida bo‘lib o‘tgan. Nort Noryegani diqqat bilan tinglaydi, biroq unga yordam berishga ulgurmaydi — oradan ko‘p o‘tmay polkovnikning o‘zi “Eron-kontras” ishi bo‘yicha hibsga olinadi.
1988-yilda AQSH sudi Noryegani AQSH giyohvand moddalar yetkazib berishni tashkillashtirishda aybdor deb topdi. Ammo aralashuvga panamalik harbiylar tomonidan amerikalik harbiy xizmatchining o‘ldirilishi sabab bo‘ldi — u vaqtlar Panama hududida AQSH harbiylarining kichik kontingenti joylashgandi.
Shu munosabat bilan katta Jorj Bush Panamaga hujum boshlash va general Noryegani hibsga olishga qaror qiladi. Mamlakatning ko‘plab aholisi Noryegani yomon ko‘rsa-da, AQSHning Panamaga hujumi uning atrofida turli siyosiy kuchlar birlashuviga olib keldi.
“General Noryegaga qarshi yo‘naltirilgan hujum mamlakatga korrupsiyalashgan hukumatni o‘rnatishga qaratilgan”, — deyiladi Kommunistik partiyaning SSSRdagi hamkasblariga yo‘llagan murojaatida.
Amerikacha shantaj
Amerika “o‘z yigiti” bilan kelishishga harakat qilib ko‘radi. Xalqaro valyuta jamg‘armasi Vashington qo‘llab-quvvatlovi ostida Panamaga liberal islohotlar dasturini taklif qiladi, natijada mamlakat aholisining aksariyatining turmush darajasi keskin tushib ketadi. Shu boisdan 1985-yilda Noryega nafaqat iqtisodiy, balki AQSHdan Markaziy Amerika, G‘arbiy Yevropa va sotsialistik lagerga qaratilgan tashqi siyosiy yo‘nalish bo‘yicha qaror qabul qiladi.
Noryeganing Panama kanali masalasidagi o‘jarligi Vashingtonning ko‘proq jahlini chiqarar edi. Qo‘shma Shtatlar 1977-yilgi bitim shartlari qayta ko‘rib chiqilishiga keskin qarshilik ko‘rsatadi, ammo Noryega qat’iy turib oladi.
Vaziyat jiddiy tus oladi. 1987-yilda AQSH Panamaga iqtisodiy va harbiy yordam ko‘rsatish to‘xtatilishini e’lon qiladi. 1988-yil 8-aprel kuni AQSH prezidenti Ronald Reygan Panamaga nisbatan International Emergency Economic Powers Act’ni qabul qiladi. Hujjat bilan Amerika kompaniyalariga, ularning tuzilmaviy bo‘linmalari va AQSH fuqarolariga Panamaga pul mablag‘larini o‘tkazish taqiqlanadi. Bundan tashqari, AQSH Panamadagi harbiy kontingentini “mamlakat manfaatlari va fuqarolar xavfsizligini ta’minlash” maqsadida harbiy xizmatchilari sonini 1,3 ming nafarga yetkazadi.
Shu yilning mayida Vashington ochiq-oydin Noryegaga taklif bilan chiqadi — u hokimiyatdan ketib, mamlakatni tark etsa, undan giyohvand moddalar savdosi bo‘yicha barcha ayblovlar olib tashlanadi. O‘jar general rad javobini beradi.
1989-yil 3-oktyabrda Panamada Noryegani ag‘darish uchun harbiy to‘ntarishga urinish ro‘y beradi. General isyonni bostiradi, ammo AQSH tomonidan “demokratiya yo‘lidan ketishni istamaydigan shaxs” sifatida ayblanadi.
20-dekabr kuni Qo‘shma Shtatlar operatsiya boshlaydi. Panamaga 26 ming amerikalik harbiylar aviatsiya va zirhli texnikalar qo‘llab-quvvatlovi ostida kirib keladi. Panama milliy mudofaasi esa 12 ming harbiydan oshmasdi.
Vatikandagi mahbus
Panama armiyasining qarshiligi AQSH harbiylari tomonidan tezda bostiriladi, Noryeganing o‘zi esa hibsdan qochish uchun Vatikandagi missiyasiga yashirinadi. Noryegani chiqarib olish uchun amerikalik harbiylar bino derazalari ostida baland musiqa qo‘yadi.
Elchixona oynalari ostida yangragan xevi-metal musiqasi papa a’yonlarini aqldan ozdira boshlaydi. Biroq Van Xalen gitarasining kuchli ovozi jo‘rligida Noryega diqqatini jamlashga urinadi. “Men xayollarimga butkul cho‘mib, meditatsiya qilardim”, — deya keyinchalik eslaydi u.
Ammo ko‘p o‘tmay uning xotirjamligi nihoyasiga yetdi — 1990-yillar boshida Noryega Giyohvand moddalarga qarshi kurashish boshqarmasi agentlariga taslim bo‘ldi va AQSHga olib ketildi. 1992-yil aprelda AQSH sudi uni 40 yil muddatga ozodlikdan mahrum etdi. Noryega #41586 raqamli mahbusga aylandi — oxirgi ikki raqam xuddi 1986-yilda siyosiy karyerasi boshlangan muddatni eslatib turadigandek edi.
Ko‘p o‘tmay Noryeganing jazo muddati 10 yilga qisqardi, harbiy sifatida biroz yengillikka ham ega bo‘ldi. 1997-yilda uning “Manuel Noryega. Amerikalik asir” nomli xotira kitobi chop etiladi.
“Amerikaliklardan buyruq olganimni tan olmayman. Shuningdek, men Panamaning iqtisodiy o‘yinchilarining injiqliklari va manfaatlariga bo‘ysunmadim. Men Amerika tashviqot mashinasining hiyla-nayranglari, o‘zim tarafdagi taktik xatolar, Panama boy elitasining opportunizmi va Reygan hamda Bush boshchiligidagi AQSH hukumatining qonxo‘rligi natijasida Qo‘shma Shtatlarning dushmaniga aylandim”, — deb yozadi general.
2007-yil sentyabrda Noryega namunali xulqi uchun ozodlikka chiqariladi, biroq uni ozodlik emas, balki pul yuvishdagi qilmishlari uchun Fransiyaga ekstraditsiya qilishadi. Fransiya sudi uni 7 yil muddatga ozodlikdan mahrum etdi, ammo bir yildan keyin Fransiya uni Panamaga topshiradi. O‘z mamlakatida u siyosiy raqiblarining bedarak yo‘qolishida aybdor deb topilib, 20 yilga qamaladi. 2015-yilda bergan intervyusida u yurtdoshlaridan uzr so‘raydi: “Harbiy boshqaruvning bu sahifasini yopishni xohlayman va kechirim so‘rayman”.
2017-yilning may oyida general Manuel Noryega 83 yoshida vafot etdi.
Izoh (0)