Amerikalik siyosatchilar ichida shunday inson borki, uning portretini ko‘rgan har bir odam taniydi. 1914-yildan buyon uning yuzi AQSHning 100 dollarlik kupyurasini bezab kelmoqda. Ammo biror kimga “Benjamin Franklin kim bo‘lgan?” deya savol berib ko‘rsangiz, katta ehtimol bilan, “Amerika prezidenti” degan javobni olasiz.
Bu xato. Bu inson ko‘plab sohalarda o‘zini sinab ko‘rgan, ammo hech qachon AQSH prezidenti bo‘lmagan. Balki yana ozroq muddat yashaganida, ushbu xatolikka chek qo‘ygan bo‘lardi, lekin shundoq ham uning umri g‘aroyib voqealarga boy o‘tgan. “100 buyuk inson” loyihasi doirasida bundan 318 yil oldin xuddi shu kunda dunyoga kelgan, Amerika tarixidagi eng mashhur inson haqida hikoya qilamiz.
Benjamin 1706-yilning 17-yanvar kuni Bostonda, Milk-Strit ko‘chasida, ingliz immigranti Josayya Franklin oilasida dunyoga keladi. Franklinlar oilasi katta bo‘lgan, deyish bu — yetarlicha berilgan baho emas: Benjamin oiladagi 15-farzand bo‘lgan.
Sovun va sham tayyorlash bilan shug‘ullangan Josayya farzandlariga yaxshi ta’lim berishni istar, ammo bunga pul yetmasdi. Ota Benjaminning boshlang‘ich maktabda faqat ikki yil o‘qiy olishiga pul to‘lagan, xolos. Bolakay 10 yoshidan boshlab padariga ko‘maklashishni boshlaydi, ikki yildan keyin esa akasi Jeymsning bosmaxonasida usta sifatida ishga kirishadi. Bosmaxona uzoq yillar davomida uning asosiy mutaxassisligiga aylandi.
Mehnatkash “to‘rg‘ay”
Benjamin hayotda biror muvaffaqiyatga faqat tinimsiz mehnat orqali erishish mumkinligini tushunib yetadi. U mustaqil ta’lim olishga ko‘p vaqt sarflaydi, ishchanligi asosini esa tashkilotchilik va tartib tashkil etardi.
Franklin butun umri davomida soat 05:00 da uyg‘ondi, kun qanday o‘tishini mayda detallariga qadar reja qildi va shundan keyingina ularni amalga oshirishga kirishdi. “Kech uyg‘ongan odam ishini shomga qadar tugatish uchun kun bo‘yi yugurishga majbur bo‘ladi”, — derdi Franklin.
1723-yilda Franklin Filadelfiyaga boradi va koloniya gubernatori uni Londonga jo‘natadi: u Buyuk Britaniya poytaxtida 1,5 yil qolib ketadi. Franklinning metropoliya (mustamlakalarga ega bo‘lgan kapitalistik davlat) bilan munosabatlari yillar davomida o‘zgarib bordi. 1765-yilga qadar u Shimoliy Amerika koloniyasi — Britaniya imperiyasining ajralmas qismi, degan fikrda edi. Keyin esa federatsiya g‘oyasini tutib, mustamlakaning huquqlari metropoliyaniki bilan bir xil bo‘lishi kerak, deydi. Oxir-oqibat Britaniya parlamentida mustamlaka huquqlarini kengaytirishga erisha olmagan bo‘lajak siyosatchi to‘liq mustaqillik haqida gap ochadi.
Ammo 1720-yillarda bu voqealarga hali juda erta edi. Londondan qaytib kelgach, 1727-yilda Franklin Filadelfiyada o‘z bosmaxonasini ishga tushiradi. Bir yildan keyin “Junto” nomli Filadelfiya hunarmandlari va savdogarlar klubiga asos soladi, 1743-yilga kelib u Amerika falsafa jamiyatiga aylanib ketdi.
Golfstrimni o‘rganishni boshlagan pochta mudiri
1729-yilda Benjamin Franklin “Pensilvaniya gazetasi”ni, uch yildan keyin esa har kuni chiqadigan “Bechora Richard almanaxi”ni chop etishni boshlaydi. Oxirgi yillarga borib Franklinning o‘zi yozgan ko‘plab ibratli voqealar, foydali tavsiyalar, maqollar, iqtiboslarni o‘qish mumkin edi. Vaqt bu — pul iborasi aynan Franklin tomonidan o‘ylab topilgan.
1737-yilda ancha taniqli va muvaffaqiyatli insonga aylanib ulgurgan Franklin Pensilvaniya pochta mudiri etib tayinlanadi, 1753-yilda esa u Shimoliy Amerika koloniyasidagi barcha pochtalar rahbariga aylanadi.
Mazkur lavozimda u tashkilotchi va qiziquvchan olimlik ko‘nikmalarini toblab bordi. Franklin Angliyaning Falmut portidan Nyu-Yorkka yuborilgan pochtalar Londondagi Nyu-Portdan Nyu-York sharqiga keladigan savdo kemalaridan ikki hafta kechroq kelishiga e’tibor qaratadi. Ma’lum bo‘lishicha, bu Golfstrim oqimi sabab sodir bo‘ladi.
Pochta kemalariga ingliz dengizchilari boshchilik qilgan bo‘lib, ular mazkur oqimdan bexabar edi, savdo kemalarini esa amerikalik dengizchilar boshqargan. Franklinning talabi bilan dengizchilar o‘z kuzatuvlarini xaritalarga tushira boshlaydi va natijada Golfstrimning birinchi xaritasi paydo bo‘ladi.
Yashinqaytargichdan tebranma kursigacha
Ilm-fan, ayniqsa, fizika Franklinning eng yaxshi ko‘rgan yo‘nalishi edi. Unga qator ixtirolar tegishli bo‘lib, eng mashhuri yashinqaytargich hisoblanadi. Franklin tasvirlagan ixtiro 1752-yilda paydo bo‘ladi:
“Ingichka temir sterjenni oling-da, 3-4 fut pastki qismini nam yerga tekkizing, 6-7 fut qismini esa binoning eng yuqori qismidan chiqarib qo‘ying. Sterjenning uchiga uzunligi bir fut keladigan mis simni o‘rang. Baland bino yoki omborning ikki chetiga bittadan sterjen qo‘yib, ularni tomda o‘zaro bog‘lab qo‘ysa bo‘ladi. Bunday uskuna bilan himoyalangan uy yashindan qo‘rqmasa bo‘ladi. Buni yelkanli kemalarda ham sinasa bo‘ladi”.
Yashinqaytargich Franklinning tabiiy elektr toki bilan bog‘liq ko‘plab tajribalarining mevasi edi. Umuman olganda, uning ixtirolarining aksariyati elektr bilan bog‘liq. Masalan, Franklin hozirgi kunda elektr energiyasini ifodalashda butun dunyoda qabul qilingan “+” va “-” ni muomalaga kiritadi; elektr dvigatel g‘oyasini ilgari surdi; poroxni portlatishda ilk bor elektr chaqnashdan foydalandi…
Elektr bilan bog‘liq bo‘lmagan ixtirolari ham bor. Xususan, aynan Franklin ko‘rishida nuqsoni bo‘lganlar uchun ko‘zoynakni o‘ylab topdi va tebranma kursi konstruksiyasini patentladi.
Radikal siyosatchi
1754-yilda Olbanida mustamlaka hudud vakillarining birinchi kongressi tashkil etildi va Franklin uni o‘tkazish tashabbuskorlaridan biri edi, keyinroq esa u birlashish rejasi bilan bo‘lishdi. Shu ondan boshlab siyosat ham u shug‘ullanadigan yo‘nalishlardan biriga aylandi.
Yuqorida Franklinning Buyuk Britaniyaga nisbatan qarashlari o‘zgargani haqida yozgan edik. Ammo Franklin davlatning ichki tuzilishi borasida ancha radikal qarashga ega edi. U mamlakatning barcha fuqarolari hech qanday cheklovsiz saylash huquqiga ega bo‘lishi kerak, deya hisoblar va qullikni butunlay bekor qilish tarafdori edi.
Franklin demokratiya borasidagi qarashini keyinchalik aforizmga aylanib ketgan quyidagi fikr bilan ifodalagan edi: “Demokratiya bu — yaxshi qurollangan jentelmenlar o‘rtasida qoidalarga ega bitimdir”.
1750-yillar oxirida Franklin Pensilvaniyaning Londondagi elchisi rolini bajaradi, bu davr davomida u koloniyaning vakolatlarini kengaytirishga urindi, ammo sezilarli natijaga erisha olmadi. 1775-yilda Franklin II Kontinental kongress delegatligiga saylandi va bu lavozimda AQSH Mustaqillik deklaratsiyasining ustida ishlagan shaxslardan biriga aylandi.
Uch imzo
1776-yilga kelib ilmiy doirada ulkan obro‘ga ega Benjamin Franklin AQSHning Fransiyadagi elchisiga aylandi. Uning oldiga aniq vazifa qo‘yilgan edi — Buyuk Britaniyaga qarshi kurashda Parij bilan ittifoq tuzishga erishish. 1778-yilda Franklinning sa’y-harakatlari bilan Amerika—Fransiya ittifoqi tuzildi.
Mazkur voqeadan besh yil o‘tib, 1783-yilda Franklin AQSH tomonidan Versal tinchlik bitimini imzoladi. Hujjat Buyuk Britaniyadan mustaqil bo‘lish uchun kurashgan Shimoliy Amerikadagi 13 ta koloniya ishtirokidagi urushga rasman yakun yasadi.
Franklinning mustaqil Qo‘shma Shtatlarga qaytishi katta xursandchilik bilan kutib olindi. U Pensilvaniya shtati qonunchilik yig‘ini prezidentligiga saylandi. 1787-yilda Franklin AQSH konstitutsiyasini ishlab chiqish bilan shug‘ullangan Konstitutsion Konvent deputati bo‘ldi.
.jpg)
Natijada Benjamin Franklin Qo‘shma Shtatlar tarixidagi eng muhim uchta hujjat ostida imzosi qo‘yilgan yagona shaxsga aylandi: Mustaqillik deklaratsiyasi, Versal tinchlik shartnomasi va AQSH konstitutsiyasi.
Buyuk insonning oddiy maslahati
Uning ilmiy yutuqlari butun dunyoda e’tirof etildi. 1789-yilda Rossiya fanlar akademiyasi uni faxriy a’zolikka qabul qildi; Franklin bunday unvonga ega bo‘lgan birinchi amerikalik edi.
Benjamin Franklin 1790-yil 17-aprel kuni Filadelfiyada 84 yoshida vafot etdi. O‘sha vaqtda aholisi 30 mingdan sal oshgan shaharning 20 ming nafari dafn marosimiga tashrif buyurdi.
Franklin XVIII-XIX asrdagi yangi Amerika xalqining ruhiy yetakchisi hisoblanadi. XX asr boshiga kelib unga 100 dollarlik kupyurada joy topildi. Buyuk olim va siyosatchi haqidagi materialimizni yakunlar ekanmiz, uning yana bir iqtibosini eslab o‘tishni joiz ko‘rdik: “Topayotgan pulingizdan ko‘ra kamroq sarflang — shuning o‘zi butun hikmatlar toshidir”.
Izoh (0)