• Profilga Kirish
  • 1744009905_435.svg 1744009905_642.svg

  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
Ўзбекча
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
    • USD12910.15
    • RUB159.78
    • EUR14660.77
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Daryo
      • Internet-nashr
      • Tahririyat haqida
      • Aloqa ma'lumotlari
      • Foydalanish shartlari
      • Maxfiylik siyosati
      • Yangiliklar arxivi
    • Reklama
    • Ijtimoiy tarmoqlar
      • Instagram | Rasmiy
      • Instagram | Lifestyle
      • Instagram | Sport
      • Facebook | Rasmiy
      • OK | Rasmiy
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Rus tilida
      • YouTube | Daryo Global
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • O‘zbekiston
      • Boshqalar
      • Navoiy
      • Toshkent viloyati
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Qashqadaryo
      • Surxondaryo
      • Xorazm
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Namangan
      • Farg‘ona
      • Andijon
      • Qoraqalpog‘iston
      • Toshkent sh.
      • Mehridaryo
      • Ob-havo
    • Markaziy Osiyo
      • O‘zbekiston (Mahalliy)
      • Afg'oniston
      • Qirg‘iziston
      • Qozog‘iston
      • Turkmaniston
      • Tojikiston
    • Dunyo
    • Pul
      • Biznes
      • Iqtisodiyot
      • Moliya
      • Kripto
    • Madaniyat
      • Kino
      • Kitob
      • Musiqa
      • Shou-biznes
    • Layfstayl
      • Ayollar sahifasi
        • Farzand
        • Go‘zallik
        • Karyera
        • Maslahatlar
        • Moda
        • Retseptlar
      • Texnologiyalar
        • Arxitektura
        • Gadjetlar
        • Ilm-fan
        • Koinot
        • Media
      • Avto
      • Qo‘ziqorin
      • Sayohat
      • Salomatlik
      • Ta’lim
        • Abituriyent
        • Ingliz tilini o’rganamiz
    • Sport
      • Futbol
      • UFC
      • Boks
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Ilm-fan

    Tilimizni bilamizmi: qarich, quloch, chaqirim – qadimgi o‘lchov birliklari bugungi o‘lchovda nimaga teng?

    Badiiy asarlarda sharqona o‘lchov birliklariga duch kelamiz. Ularning ayrimlari bugungi tilimizda ham saqlangan. Xo‘sh, ular nimani anglatadi? “Daryo” kolumnisti Orif Tolib o‘tmishda yurtimiz hududlarida qo‘llangan uzunlik va yuza o‘lchov birliklari haqida so‘z yuritadi.

    Bir qarich necha santimetr?

    Foto: Pixabay

    Albatta, har kimning qarichi har xil. Lekin qarich deyilganda muayyan uzunlik tushuniladi.

    “Qiziqarli bilimlar olamida” kitobida yozilishicha, barmoqlarning turli xil vaziyatdagi holatiga ko‘ra uzunlik o‘lchovlari sifatida qarich, suyam, sarali, tutam, enlik kabi so‘zlar ishlatilgan.

    Masalan, qarich bosh barmoq bilan jimjiloqning, suyan bosh barmoq bilan ko‘rsatkich barmoqning, sarali esa ko‘rsatgich barmoq bilan jimjiloqning yopiq holatdagi oralig‘ini bildirgan. Bir barmoq eniga teng uzunlik o‘lchovi enlik deyilgan.

    Hozirgi tilda bu so‘zlardan asosan qarich, tutam va enlik qo‘llanadi.

    Demak:

    1 qarich – bosh barmoq bilan jimjiloqning yoyilgan holatdagi uzunligiga teng, ya’ni 19–20 santimetr.

    1 tutam – 9 santimetr: arqon yoki tayoqni siqib ushlagan qo‘l, to‘rtta barmoqning kengligiga mos uzunlik birligi.

    1 enlik – bir barmoq eniga teng: 18–20 millimetr.

    Gaz bir metrga tengmi?

    Foto: Pixabay

    Gaz metrik sistema qabul qilingunga qadar ming yillar davomida amalda bo‘lgan o‘lchov birligidir. Gaz so‘zi forschadan o‘zlashgan. Asliyatda taxminan 105 santimetrga teng uzunlik o‘lchovi va shu uzunlikdagi cho‘pni anglatgan. Lekin hozirgi O‘zbekiston hududlarida 0,71 metrga teng bo‘lgan. U arshin deb ham atalgan.

    Milliy ensiklopediyaga ko‘ra, gaz 3 xil usulda aniqlangan. Shunga ko‘ra, u bildiradigan uzunlik ham turlicha bo‘lgan. Qayerda va nima uchun ishlatilishiga qarab ham qiymati o‘zgargan. Masalan, Xorazmda gaz ikki xil o‘lchovga ega bo‘lgan: yer o‘lchash uchun, mato o‘lchash uchun. Yer gazi 49 barmoq uzunligiga teng bo‘lgan bo‘lsa, mato gazi 28 barmoq uzunligini bildirgan. Hozirgi hisobda yer gazi o‘rtacha 1 metrga, mato gazi esa 58 santimetrga teng.

    Bir quloch qanchaga teng?

    Foto: Pixabay

    Mahmud Koshg‘ariy “Devon-u lug‘otit turk” asarida qulach so‘zi qo‘l va och so‘zlaridan hosil bo‘lgani, qo‘lni och, qulochni yoz ma’nosiga ega ekanini yozadi. Quloch bu davrda ham o‘lchov birligini anglatgan.

    “Qiziqarli bilimlar olamida” kitobida yozilishicha, qulach so‘zi tojik tiliga quloch shaklida, afg‘on tiliga esa chulach tarzida o‘tgan bo‘lib, u taxminan 165–175 santimetrga teng bo‘lgan. 8 qarich bir quloch hisoblangan.

    Quloch qiymati hududlarga qarab turlicha bo‘lgan. Masalan, bir quloch Buxoroda 142 santimetr, Farg‘onada 167 santimetr deb olingan.

    Izohli lug‘atga ko‘ra, quloch yelka balandligida kerilgan har ikki qo‘lning o‘rta barmoq uchlari orasidagi masofaga teng.

    Demak, bir quloch o‘rtacha 140–170 santimetr yoki 1,5 metr atrofidagi o‘lchov birligidir.

    Sarjin duradgorlar atamasimi?

    Foto: Pixabay

    Bu so‘zga badiiy asarlarda duch kelgan odam u asosan yog‘och va o‘tin bilan bog‘liq o‘rinlarda qo‘llanganini ko‘radi. Biroq sarjin atamasidan faqat duradgor yoki o‘tinchilar foydalanmagan. Bu so‘z ruscha sajen so‘zining o‘zgargan shakli. Sajen esa slavyancha sag – qadam, odim, yetmoq, yetib bormoq so‘zidan hosil bo‘lgan. U uch gazga teng uzunlik o‘lchovini bildirgan. Hozirgi hisobda 2,13 metr.

    Milliy ensiklopediyaga ko‘ra, sarjin 1918-yili xalqaro metrik o‘lchovlar tizimi kiritilgunga qadar ishlatilgan. U hajm o‘lchovi uchun ham qo‘llangan. Masalan, bo‘yi uch gaz, eni 0,6–0,75 gaz, balandligi bir yarim gaz qilib terilgan o‘tin yoki urilgan paxsa bir sarjinga teng bo‘lgan.

    Bugun sarjin so‘zi iste’moldan butkul chiqib ketdi. Biroq ellik yil oldin yozilgan badiiy asarlarda ham sarjin so‘ziga duch kelish mumkin:

    O‘n-o‘n besh sarjincha pastda hayqirib suv oqmoqda. (D. Nuriy, “Osmon ustuni”).

    Tanob nega tortiladi?

    Foto: Pixabay

    Tanobini tortib qo‘ydi, tanobingni tortaman kabi iboralar qulog‘ingizga chalingan bo‘lsa kerak-a? Xo‘sh, tanob nima? U nima uchun tortiladi?

    Tanob – eski o‘lchov birligi. U uzunlik va maydonni o‘lchashda ishlatilgan. Milliy ensiklopediyaga ko‘ra, O‘rta Osiyo, xususan, O‘zbekiston hududida XVII asrda 39,9 metrga teng uzunlik o‘lchov birligi sifatida qo‘llangan. Tanobdan yuza o‘lchov birligi sifatida ham foydalanilgan. O‘rta Osiyo xonliklarida u tomonlari 60 gazdan iborat maydonga teng bo‘lgan. Hozirgi hisobda 900 kvadrat metrga teng ekin maydoni 1 tanob sanalgan. 12 tanob 1 gektar bo‘lgan.

    Shoir Muqimiy qalamiga mansub “Tanobchilar” satirasida aynan ana shu maydon o‘lchovi – tanob nazarda tutilgan. Unda odamlarning yerini o‘lchab, soliq hisoblovchi tanobchilarning jabr-zulmi, poraxo‘rligi, bugungi til bilan aytganda “mansabini suiiste’mol qilishi” tasvirlangan. Shoir asar qahramonlari tilidan shunday deydi:

    Manki tanobingg‘a chiqibman kelib,

    Xizmatimi yaxshi qilinglar bilib.

    O‘t qo‘yubon kuyduradurg‘on o‘zim,

    Hokiming-u o‘lduradurg‘on o‘zim.

    Tanobini tortmoq iborasi xuddi shu asosda paydo bo‘lgan. Amaldorlar o‘zi yoqtirmagan yoki qasd qilgan kishiga tegishli yerning tanobini oshirib yoki kamaytirib, unga ta’zir bergan. Keyinchalik bu holat iboraga aylanib, ma’nosi o‘zgarib ketgan va bo‘lmag‘ur, nomaqbul ish-harakatga chek qo‘yish, shunday xatti-harakatdan tiyib qo‘yish ma’nosida qo‘llana boshlagan:

    Xo‘jaliklarning badaniga zulukday yopishib olgan mana shunaqa odamlarning tanobini tortish kerak. (A. Qahhor, “Qo‘shchinor chiroqlari”).

    Bir chaqirim bir kilometrmi?

    Foto: Pixabay

    Chaqirim turkiy so‘z, chaqirmoq fe’lidan yasalgan. Albatta, bunda yon-atrofning tinch-osudaligi ham ahamiyatga ega. Hozir shahar sharoitida ovozingiz besh yuz metrga ham yetib bormasligi mumkin. Chaqirim ochiq dala sharoitida kishining tovushini ikkinchi sherigi eshita olishi mumkin bo‘lgan masofadir.

    Chaqirim katta masofalarni o‘lchash uchun O‘rta Osiyoda qadimdan qo‘llab kelingan. Milliy ensiklopediyada yozilishicha, qiymati 1 200 qadamga teng. Agar bir qadam o‘rtacha 0,75 metr ekani hisobga olinsa, unda 1 chaqirim 900 metrga teng bo‘ladi.

    Biroq XIX asr oxiridan boshlab chop etilgan adabiyotlarda 1 chaqirim 1 500 gazga teng ekani haqida ma’lumotlar uchraydi. Bu 1 065 yoki 1 080 metr masofa demakdir.

    Chor Rossiyasining 1894-yilda rus o‘lchov birligiga o‘tish to‘g‘risidagi ko‘rsatmasi chiqqan davrgacha 1 chaqirim 900 metrga, undan keyin esa 1 065 yoki 1 080 metrga teng bo‘lgan.

    Turli manbalarda turlicha hisob-kitob qilingan bo‘lsa-da, bir chaqirim deganda odatda 1 kilometr tushuniladi. Uni badiiy asarlarda, badiiy-publitsistik maqolalarda kilometr o‘rnida bemalol qo‘llash mumkin.

    Tosh ostidagi tosh

    Foto: Pixabay

    Ahmoqqa Quva bir tosh yoki ahmoqqa To‘ytepa bir tosh kabi maqollar bor. Nega tosh? Ahmoq odam Quva yoki To‘ytepaga borsa, tosh otiladimi?

    Bu yerda gap masofa haqida. Quva yoki To‘ytepa uzoq bo‘lsa-da, ahmoq odam ovora bo‘lib borib kelaveradi. Ishini bir borishda hal qilmaydi. Kallaning ishlamasligi – oyoqqa jabr.

    Izohli lug‘atga ko‘ra, tosh sakkiz chaqirimga yaqin, tax­­minan 6 kilometrga teng uzunlik o‘lchov bir­ligi. Milliy ensiklopediyada keltirilishicha, amir yoki podshoning choparlari yo‘l uzunligini o‘lchayotganda har 8 000 qadamga tosh qo‘yib ketgan. Bir qadam o‘rtacha 75 santimetr deb olinsa, bir tosh 6 kilometr chiqadi. Ammo bir tosh qo‘llanish o‘rniga qarab 8–9 kilometrga teng hisoblangan holatlar ham bo‘lgan.

    Toshning forscha varianti farsang deyilgan. Bu atamada ham sang, ya’ni tosh so‘zi qatnashgan. U farsax, farzax shakllarida ham qo‘llangan.

    “Boburnoma”da tosh o‘rniga yig‘och ishlatilgan. Asarda yozilishicha, O‘sh qasabasi “Andijondin to‘rt yig‘och yo‘ldur”.

    15.08.2023, 13:13   Izoh (0)   27156
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Izoh (0)

    Kirish
    Javob qoldiring Bekor qilish

    Mavzuga doir

    Tilimizni bilamizmi: abituriyent, shpargalka, imtihon – trenddagi so‘zlar dastlab qanday maʼnoga ega bo‘lgan?

    10.08.2023, 19:45

    Bular aslida ruscha emas: rus tiliga o‘zlashgan turkiycha so‘zlar

    19.07.2023, 10:45

    Tilimizni bilamizmi: “ammamning buzog‘i”, “alifni tayoq deydi”, “yelkamning chuquri ko‘rsin” – antiqa iboralarning maʼnosi nima?

    28.06.2023, 17:51

    Tilimizni bilamizmi: sumalak, halim, sayil, somsa – bu so‘zlarning asl maʼnosi nima?

    22.03.2023, 00:08

    Iqtisoddan tortib adabiyotgacha: Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan mashhur ayollar

    20.12.2022, 14:42

    Chexiyada Napoleon urushi qurbonlarining ommaviy qabri topildi (foto)

    18.11.2022, 07:52
    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Sizning muammoingiz yechimi


    Uklonda taksi haydovchilari uchun katta tadbir o‘tkazildi!


    HONOR kompaniyasi HONOR 400 Lite smartfonini taqdim etdi. Qiziq, u nimasi bilan lol qoldira oladi?


    Parvoz — katta shahar xarakteriga ega qulay biznes-klass turar joy


    Siberian Wellness — O‘zbekistonda 15 yil


    CHERY bilan o‘z orzungizni amalga oshiring: barcha modellar uchun boshlang‘ich to‘lov pasaytirildi! 


    OKMK 2,3 milliard dollar kredit mablag‘larini jalb qildi va 125 million dollar moliyaviy xarajatlarni iqtisod qildi


    Kapitalbank 2024-yilgi Brand Awards International mukofotiga sazovor bo‘ldi


    Moliyaviy savodxonlik maktab ostonasidan boshlanadi


    UZCARD SHERDOR premium kartasi endi MKBANKda mavjud


    Silk Avia Shahrisabzga ko‘proq parvoz qiladi


    InfinBANK Global Money Week 2025 da ishtirok etdi


    Moliyaviy firibgarlik: murakkab sxemalar bo‘yicha sodda tushunchalar 


    Ziffler‘dan katta taqdimot: yangi qiyofa, zamonaviy dizayn va aqlli maishiy texnikalar


    Coca-Cola 139 yillik ilhom, ajoyib kashfiyotlar, mashhur kampaniyalar va butun dunyo sevib qolgan ta’mni taqdim etmoqda 


    Mobiuz “MazzaFest”da yangi “Mazza” va “Mazza 2.0” tarif rejalarini taqdim etadi

     

    Tavsiya etamiz

    “Ular o‘z vatani mustaqil bo‘lishi uchun kurashgan edi” — Turkiston legionining ayanchli tarixi

    8 may, 15:09

    Rashidov, gazli ichimliklar zavodi, Qizil maydon. 9-may — Toshkent tarixidan fotolavhalar

    7 may, 14:40

    Fazoviy poyganing boshlanishi — Gagarinning parvozi yolg‘on bo‘lganmi?

    6 may, 18:00
    Audio Icon

    “Qurolli qushchalar”. O‘zbekistonda ishlab chiqarilayotgan dronlar haqida

    5 may, 21:10
     
     
     

    So‘nggi yangiliklarga o‘tish

    Anchelotti “Real” boshqaruvini qachon tark etishi ma’lum bo‘ldi

    Sport | 9 may, 23:38

    Superliga. “Dinamo” “Surxon”ni mag‘lub etib, turnir jadvalida kuchli uchlikka kirib oldi

    Sport | 9 may, 22:35

    AQSH byudjeti taqchilligi yil boshidan beri 196 mlrd dollarga ko‘paydi

    Dunyo | 9 may, 22:05

    Fransiyada ikki general hokimiyatni tanqid qilgani uchun ishdan olindi

    Dunyo | 9 may, 21:35

    “Liverpul” “Real”ning qaroridan norozi bo‘ldi

    Sport | 9 may, 21:12

    NATO Kiyevga tinchlik shartnomasining bir qismi sifatida a’zolikni va’da qilmaganini bildirdi

    Dunyo | 9 may, 20:35

    Superliga. Vodiy derbisida “Neftchi” ustun keldi

    Sport | 9 may, 20:21
    Daryo About Us

    “Daryo” internet-nashrining (O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi (O‘zMAA, hozirgi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi) tomonidan 13.03.2015 yil sanasida 0944-sonli guvohnoma bilan ommaviy axborot vositasi sifatida ro‘yxatga olingan. Matnli materiallarni to‘liq ko‘chirish yoki qisman iqtibos keltirishga, shuningdek, fotografik, grafik, audio va/yoki videomateriallaridan foydalanishga “daryo.uz” saytiga giperhavola mavjud bo‘lgan va/yoki “Daryo” internet-nashrining muallifligini ko‘rsatuvchi yozuv ilova qilingan taqdirda yo‘l qo‘yiladi. Chop etiladigan ba’zi ma’lumotlar 18 yoshga to‘lmagan foydalanuvchilarga mo‘ljallanmagan bo‘lishi mumkin. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» MChJ, 2013–2025

    Yosh bo‘yicha cheklov

    Xato topdingizmi? Ctrl+Enter’ni bosing

    • Foydalanish shartlari
    • Maxfiylik siyosati
    • Reklama
    Nimani qidiramiz?

    Sign In or Register

    Xush kelibsiz!

    Tizimga kiring yoki Roʻyxatdan oʻting.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Roʻyxatdan oʻting

    Roʻyxatdan oʻtganmisiz? Login.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Sizga parol elektron pochta orqali yuboriladi.

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Matnda xato topdingizmi?

    ×

    Rahmat. Biz sizning xabaringizni oldik va xatoni imkon qadar tezroq tuzatamiz.