• Profilga Kirish
  • 1744009905_435.svg 1744009905_642.svg

  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
Ўзбекча
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
    • USD12935.27
    • RUB160.47
    • EUR14367.2
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Toshkentda
      +32°C
      • Andijon
      • Qarshi
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Farg‘ona
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Termiz
      • Namangan
      • Toshkent
      • Navoiy
      • Toshkent vil
      • Nukus
      • Urganch
    • Daryo
      • Internet-nashr
      • Tahririyat haqida
      • Aloqa ma'lumotlari
      • Foydalanish shartlari
      • Maxfiylik siyosati
      • Yangiliklar arxivi
    • Reklama
    • Ijtimoiy tarmoqlar
      • Instagram | Rasmiy
      • Instagram | Lifestyle
      • Instagram | Sport
      • Facebook | Rasmiy
      • OK | Rasmiy
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Rus tilida
      • YouTube | Daryo Global
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • O‘zbekiston
      • Boshqalar
      • Navoiy
      • Toshkent viloyati
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Qashqadaryo
      • Surxondaryo
      • Xorazm
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Namangan
      • Farg‘ona
      • Andijon
      • Qoraqalpog‘iston
      • Toshkent sh.
      • Mehridaryo
      • Ob-havo
    • Markaziy Osiyo
      • O‘zbekiston (Mahalliy)
      • Afg'oniston
      • Qirg‘iziston
      • Qozog‘iston
      • Turkmaniston
      • Tojikiston
    • Dunyo
    • Pul
      • Biznes
      • Iqtisodiyot
      • Moliya
      • Kripto
    • Madaniyat
      • Kino
      • Kitob
      • Musiqa
      • Shou-biznes
    • Layfstayl
      • Ayollar sahifasi
        • Farzand
        • Go‘zallik
        • Karyera
        • Maslahatlar
        • Moda
        • Retseptlar
      • Texnologiyalar
        • Arxitektura
        • Gadjetlar
        • Ilm-fan
        • Koinot
        • Media
      • Avto
      • Qo‘ziqorin
      • Sayohat
      • Salomatlik
      • Ta’lim
        • Abituriyent
        • Ingliz tilini o’rganamiz
    • Sport
      • Futbol
      • UFC
      • Boks
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    O‘zbekiston

    Tilimizni bilamizmi: unutilgan o‘zbekcha so‘zlar – “namoz”, “behi”, “kaptar”, “million” kabi so‘zlarning turkiychasi nima?

    Til muntazam rivojlanishda, o‘zgarishda. Vaqt o‘tgani sari unga yangi so‘zlar qo‘shiladi, baʼzi so‘zlar foydalanishdan chiqib ketadi. Bu jarayonda baʼzan asl so‘zlar boy berilib, til qashshoqlashishi, ular anglatgan maʼno-mazmunni ifodalash qiyin bo‘lib qolishi, baʼzan esa chetdan kirgan so‘zlar ularning o‘rnini egallab olishi mumkin. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bir paytlar tilimizda ishlatilgan, keyinchalik kitoblar qaʼrida qolib ketgan baʼzi so‘zlar haqida mushohada yuritadi.

    Namoz – yukunch

    Bu so‘zga ilk bor “Qisasi Rabg‘uziy”da duch kelgan edim. Keyin boshqa manbalarda, jumladan, “Devonu lug‘atit turk”da uchratdim.

    Musulmonlar kuniga besh mahal bajaradigan ibodat bugungi tilimizda namoz deyiladi. Namoz forschadan olingan, asliyatda ham ayni shu mazmunda. Arabchasi – salot.

    Islom dini turkiy qavmlar yashagan hududlarga kirib kelganida, xususan, VII-VIII asrlarda turkiy til juda quvvatli edi. U yangi tushunchalarga tezda ot qo‘yib olardi. Namoz bilan ham shunday bo‘ldi. Uni yukunch deb atadilar. “Devonu lug‘atit turk”da yukunch namoz maʼnosida sharhlangan va u bilan bog‘liq misollar bir necha o‘rinlarda keltirilgan:

    Qul Tangrika yukundi – banda Tangri taologa ibodat qildi.

    Tangrika yukunch yukundi – Tangri taologa yukundi, namoz o‘qidi.

    O‘l yukunch etti – u namoz o‘qidi.

    Yukunch yukundi iborasi bosh egdi, bo‘yin sundi maʼnolarida ham ishlatilgan. Masalan, “O‘l bekga yukunch yukundi” jumlasi u bekka bosh egdi maʼnosida. Bu yerda ibodat mazmuni yo‘q.

    Yukunmoq so‘zining ibodat qilmoq maʼnosi XV asrdayoq yo‘qolib ulgurgan. Chunki Navoiy asarlarida ham yukunmoq egilmoq, hurmat yuzasidan taʼzim qilmoq maʼnolarida keladi.

    Behi – ayva

    Behi fors tilidan kirgan. Asliyatda beh – yaxshi, yoqimli so‘zidan hosil bo‘lgan, hidli, yoqimli hidli meva maʼnosiga ega. Izofa orqali yangi maʼno kasb etib, olmalar turkumiga kiruvchi xushbo‘y mevani anglatishni boshlagan. O‘zbekchada raʼnodoshlar oilasiga mansub mevali daraxt va uning yoqimli isli mevasini bildiradi.

    Behi so‘zi tilimizga XIV–XV asrlarda kirib kelgan. Bundan oldin turkiy xalqlar bu mevani ayva, avya deb atagan. Mahmud Koshg‘ariy “Achig‘ avya tishig‘ qamatti” jumlasini “Nordon behi tishni qamashtirdi” deb izohlaydi. Ayva so‘zi tilimizni Navoiy davridayoq tark etib ulgurgan. Chunki shoir asarlarida undan foydalanmagan, forscha behi so‘zini ishlatgan.

    Hozir turk, qozoq, qirg‘iz, ozarbayjon, chuvash, yoqut kabi turkiy tillarda, ukrain, rus, belarus kabi slavyan tillarida ayva so‘zi ishlatiladi va behi maʼnosini anglatadi.

    Kaptar – ko‘karchin

    Kaptar so‘zi – kabutarning tovush o‘zgarishiga uchragan shakli. Manbalarga ko‘ra, o‘zbek tilida kabutar so‘zi dastlab XIV asr Xorazm yozma manbalarida va Navoiy asarlarida qo‘llangan. U fors tilidan o‘zlashgan, o‘zagi – kabud so‘zi ko‘k rangni anglatadi.

    Qadimgi turkiy tilda bu qush ko‘gurchgun deb atalgan. Keyinchalik ko‘karchin, ko‘kbarchin shakllari paydo bo‘lgan. Bu so‘z Navoiy asarlarida uchramadi. Demak, u tilimizni juda erta tark etgan.

    Ko‘karchin so‘zi hozir turk, tatar, ozarbayjon, boshqird tillarida turli tovush o‘zgarishlari bilan ishlatiladi. Qirg‘iz, qozoq, turkman tillarida ham kaptar, ham ko‘karchin variantlaridan foydalaniladi. O‘zbek, uyg‘ur, qoraqalpoq tillarida esa forscha kaptar afzal ko‘rilgan.

    O‘zbek tilida bu so‘z Ko‘karchin ismida saqlanib qolgan. Biroq bu nom bugun urfda emas. Baʼzan adabiy asarlarda, ko‘proq sheʼriyatda ko‘karchin so‘zi uchrab qoladi. Lekin bu o‘quvchini ko‘pincha lug‘at va manba qidirishga majbur qiladi. Chunki uning maʼnosi bugungi kitobxonga tanish emas.

    -chin qo‘shimchali boshqa qush nomi – lochin bugungi tilimizda ham ishlatiladi.

    Eʼtibor bergan bo‘lsangiz, forschada ham, o‘zbekchada ham so‘zning o‘zagida ko‘k maʼnosi ifodalangan. Qiziq tomoni, ruscha golub so‘zining ildizi ham shu maʼnoga ega.

    Million – tuman yuz

    Qadimgi turkiy tilda sonlar sof turkiycha bo‘lgan. Keyinchalik juda katta sonlarni, jumladan, million va milliardni bildiruvchi so‘zlar boshqa tillardan kirib kelgan. Lekin bundan ming yil oldin ham turkiy tilda millionni ifodalash mumkin bo‘lgan.

    Eski o‘zbek tilida tuman so‘zi o‘n mingni bildirgan. “Devonu lug‘atit turk”da tuman ming so‘zi ming-ming, ming tuman, ming marta ming, bir million deb izohlangan. Tuman ming yarmaq so‘zi esa bir million tanga deb sharhlangan. Rosmana hisoblasangiz, tuman ming soni o‘n million ekani oydinlashadi. To‘ppa-to‘g‘ri bir million bo‘lishi uchun tuman yuz deyish kerak. Shunday bo‘lsa-da, bir narsa aniq: IX–X va undan oldingi asrlarda ham turkiylar million darajasida hisob-kitob qila olgan.

    Bobur Hindistonning moddiy boyliklari ko‘pligini, katta miqdorni anglatuvchi sonlari borligi ham shundan dalolat ekanini taʼkidlaydi: “Yana hind eli adadni ham xo‘b tayin qilibturlar: yuz mingni lak derlar, yuz lakni kurur derlar. Yuz kururni arb derlar. Yuz arbni karb, yuz karbni nil, yuz nilni padam, yuz padamni song. Bu adadlarning tayini Hinduston molining ko‘plugining dalilidur”.

    Lakdan naridagilarini hisoblash uchun kalkulyator axtarib qolasiz. Yuz lak, yaʼni kurur bugungi ifodada o‘n million bo‘lar ekan. Demak, u tuman mingga teng.

    “Boburnoma”dagi maʼlumotga asoslanilsa, lak so‘zi bizga hind tilidan kirgan. Lakdan katta sonlar eski o‘zbek tiliga o‘tmagan. Balki, ehtiyoj bo‘lmagandir.

    Lak so‘zi Boburdan oldin yashagan adiblar ijodida ham uchraydi. Alisher Navoiy bir millionni o‘n lak so‘zi bilan ifoda etgan. Badiiy adabiyotda uchraydigan lak-lak so‘zi millionlab, milliardlab maʼnosini beradi. Agar uni yuz mingta yuz ming deb tushunilsa, o‘n milliardga to‘g‘ri keladi.

    Lak yuz ming bo‘lgani sababli ikki yuz ming, besh yuz ming kabi sonlar ikki lak, besh lak sifatida berilgan. Yuz ming baʼzida o‘n tuman ham deyilgan. O‘n tuman – bir lak. Alixo‘ja – Xo‘jaali uslubida. Demak, qadimgi tilimizda katta sonlarni ifodalash birmuncha oson va imkonliroq bo‘lgan.

    Demak, turkiy tilda:

    O‘n milliard – lak-lak.

    O‘n million – tuman ming yoki o‘n lak.

    Bir million – tuman yuz.

    Yuz ming – bir lak yoki o‘n tuman.

    O‘n ming – tuman.

    Kaktus – qumanjir

    Kaktus so‘zi yunoncha kaktos so‘zidan. U asliyatda tikanli yovvoyi o‘simlik – qushqo‘nmasni anglatgan. Kaktus atamasini fanda ilk bor 1737 yili biolog olim Karl Len ishlatgan. U bu nom bilan barcha o‘tkir tikanli o‘simliklarni nazarda tutgan.

    Kaktus – issiq mamlakatlarda o‘sadigan, etdor poyali, to‘p-to‘p tikanaklardan iborat bargli o‘simlik. Garchi olis yurtlarda o‘ssa-da, biz uchun begona emas. Uning o‘zbekcha nomi bor – qumanjir. Ha, hayron bo‘lmang, izohli lug‘at ham, ruscha-o‘zbekcha lug‘at ham bunga guvohlik beradi. Ishlatmaganimiz uchun begonalashgan xolos.

    Biroq savol tug‘ilishi mumkin: nega qumanjir? Kaktus bilan anjirning nima aloqasi bor? Nimaga anjirga qiyoslangan?

    Misr arabchasida biz bilgan anjir ham, kaktus mevasi ham at-tiyn, yaʼni anjir deb ataladi. Kaktusning anjirga o‘xshash mevasi meva-sabzavot do‘konlarida, odamlar yetaklab yuradigan arava-rastalarda sotiladi. Demak, mevasining tashqi tuzilishi sabab kaktusga ham anjir nomi berilgan.

    Vikipediya maʼlumotlariga ko‘ra, turklar kaktus mevasini eshakanjir, hind anjiri, farang anjiri, farang yemishi, tikanli anjir, qaynanatili deyisharkan. Eshakanjir degan so‘zni o‘qib, yozda achchiq bo‘ladigan, qishgacha turib, keyin taʼm kiradigan olma xalq tilida eshakolma deyilishi yodimga tushdi.

    Bu mevani Turkiyada ham topish mumkin. U Oqdengizda tabiiy usulda yetishtiriladi. G‘arbiy va Janubiy Onado‘lida ham uchraydi. Qumanjir totli va suvli bo‘ladi.

    So‘zi isteʼmolda bo‘lganidan bu meva oldin bizning o‘lkalarda ham yetishtirilgan va yeyilgan degan xulosaga kelish mumkin. Kaktus asosan qumli, qurg‘oqchil joylarda o‘sgani uchun anjir so‘ziga qum so‘zi qo‘shilgani ehtimoli katta. Mevasi sabab o‘simlik ham shunday nom olgan. Xuddi olma mevasining daraxtini ham olma deganimiz kabi.

    Hamyon – yonchiq

    Hamyon forschadan o‘zlashgan. Asliyatda pul solinadigan xaltacha; pul qopchig‘i degan maʼnoni anglatadi. O‘zbekchada karmon va cho‘ntak maʼnosida ishlatiladi. Uning sinonimi karmon so‘zi aslida o‘zbekcha ekani haqida oldinroq aytgan edim. Hamyonning unutilgan boshqa bir o‘zbekcha varianti ham bor: yonchiq.

    Yonchiq so‘zi ikki xil maʼnoga ega: to‘n, chakmon va shu kabilarning ichki yon tomoniga tikilgan cho‘ntak; pul solish uchun yonda olib yuriladigan xaltacha, hamyon. Minglab yillar naridan eson-omon kelgan, XX asrda ham qo‘llangan so‘zni bugun ishlatmay qo‘ydik hisob:

    – Hademay elga qahatchilik bo‘lg‘ay, – dedi qalamtaroshini yonchig‘iga solar ekan. (M. Osim, “O‘tror”).

    Homid yonchig‘ini chiqarib, bir qo‘lidan ikkinchi qo‘liga oltinlarni sanab tushira berdi. (A. Qodiriy, “O‘tgan kunlar”).

    Bu so‘z qadimgi turkiy tilda gavdaning o‘ng yoki chap tomoni maʼnosini anglatgan yan oti va kichraytirish maʼnosini ifodalovchi -chuq qo‘shimchasi qo‘shilishidan hosil qilingan. “Devonu lug‘atit-turk”da yanchuq so‘zi hamyon; pul solinadigan hamyon deb izohlangan.

    15.05.2023, 16:33   Izoh (0)   23077
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Izoh (0)

    Kirish
    Javob qoldiring Bekor qilish

    Mavzuga doir

    “Bu jinoyat” — jurnalist ayrim o‘zbeklar Amerikaga Meksika chegarasi orqali noqonuniy tarzda borishga urinayotgani haqida

    15.05.2023, 14:10

    Namanganda “prava” olib berish uchun 100 dollar olib, va’dasini bajarmagan ayol ushlandi

    15.05.2023, 12:58

    “Uy ijarasi oyiga 3000–3500 dollar” — jurnalist Amerikada yashash sinovlari haqida

    15.05.2023, 12:25

    Andijonda noqonuniy mayning ferma tashkil qilgan shaxs ushlandi

    15.05.2023, 12:10

    O‘zbekistonda hafta o‘rtalariga borib kuchli yog‘ingarchilik kuzatiladi — “O‘zgidromet”

    15.05.2023, 12:03

    Shavkat Mirziyoyev Rajab Toyyib Erdo‘g‘onni umumxalq saylovlari muvaffaqiyatli o‘tkazilgani bilan tabrikladi

    15.05.2023, 11:53
    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Sizning muammoingiz yechimi


    Uzbekistan Airways Islomobodga parvozlarni yo‘lga qo‘ymoqda


    Digital Uzbekistan Toshkentda 28-may kuni o'z ishini boshlaydi! Bozorni o‘zgartirib yuboruvchi PLAS-Forum 


    Toshkent mineral suvi: Iskandar Zulqarnayndan hozirgi kungacha


    GWM Auto Shanghai 2025 da o‘zining global strategiyasini taqdim etdi: O‘zbekiston asosiy hamkorlar qatorida 


    UZCARD SHERDOR premium kartasi endi MKBANKda mavjud


    OSTIM Global: 100 gektarlik zamonaviy sanoat hududi


    Moliyaviy firibgarlik: murakkab sxemalar bo‘yicha sodda tushunchalar 


    O‘zbekiston Milliy banki “Oltin omonat”ni ishga tushirmoqda


    O‘zbekistonda token chiqarish bo‘yicha pilot loyihani amalga oshirish rejalashtirilgan


    BI Group Toshkent BI Botanika Saroyi turar-joy majmuasini belgilangan muddatdan oldin foydalanishga topshirdi va sifat hamda muddatga sodiqligini tasdiqladi


    MAGIC SAFARI — Markaziy Osiyodagi birinchi tematik safari-park 15-may kuni o‘z eshiklarini ochadi!


    “Trastbank”dan kichik biznes egalari uchun 500 mln so‘mgacha kredit!


    “Otang bozor, onang bozor”, qurilish do‘koni ochmoqchi bo‘lsang, Tashkent INDEX’ga bor


    Coca-Cola 139 yillik ilhom, ajoyib kashfiyotlar, mashhur kampaniyalar va butun dunyo sevib qolgan ta’mni taqdim etmoqda 


    Silk Avia Shahrisabzga ko‘proq parvoz qiladi

     

    Tavsiya etamiz

    “Yovuzlik imperiyasi zaminimizga hech qachon qaytmasligi uchun” — jamoatchilik o‘roq-bolg‘ali qizil bayroq va qora-olovrang lentani taqiqlashni so‘ramoqda

    13 may, 22:22

    Ular doim dunyoda eng yaxshilaridan bo‘lgan — pokistonlik harbiy uchuvchilar haqida

    12 may, 21:30

    “Bu – Rossiya ta’siridan chiqishga harakat”. Qozog‘istonning “rus qo‘li tegmagan” yangi qurollari haqida nimalar ma’lum?

    14 may, 19:35

    “AQSH yordam bermaganida, g‘alabaga erisha olmasdik” — Ikkinchi jahon urushida SSSR yutug‘ini ta’minlagan yashirin haqiqatlar

    10 may, 15:00
     
     
     

    So‘nggi yangiliklarga o‘tish

    Prezident O‘zbekistonning JSTga aʼzo bo‘lish jarayonini jadallashtirish bo‘yicha topshiriq berdi

    O‘zbekiston | 14 may, 20:00

    Uzbekistan Airways Islomobodga parvozlarni yo‘lga qo‘ymoqda

    Reklama | 14 may, 19:30

    Ayrim qozog‘istonliklar uchun ChatGPT taqiqlandi

    Dunyo | 14 may, 19:55

    Bastakor Sultonali Rahmatov yurak xurujini boshdan o‘tkazdi

    Shou-biznes | 14 may, 19:45

    “Bu – Rossiya ta’siridan chiqishga harakat”. Qozog‘istonning “rus qo‘li tegmagan” yangi qurollari haqida nimalar ma’lum?

    Dunyo | 14 may, 19:35

    Sergelida joylashgan omborxonada yirik yong‘ir sodir bo‘ldi

    O‘zbekiston | 14 may, 19:25

    “Bu Coca-Cola’ni kimga ulashmoqchisiz?” degan afsonaviy kampaniya dunyo bo‘ylab o‘zining zafarli yurishini davom ettirib, O‘zbekistonga yetib keldi!

    Reklama | 5 may, 16:30

    Davlat xavfsizlik xizmatining Call-markazi ishga tushdi

    O‘zbekiston | 14 may, 19:15

    “Bugun, ertaga va juma kuni Ukraina bo‘yicha yaxshi yangiliklar kutilmoqda” — Tramp

    Dunyo | 14 may, 19:01

    Jizzaxda 4,7 mlrd so‘mlik elektrdan noqonuniy foydalanildi

    O‘zbekiston | 14 may, 18:45

    “Muhtasham yuz yil”ning qaysi aktyori serialdagi ishtiroki uchun eng ko‘p gonorar olgan?

    Layfstayl | 14 may, 18:30
    Daryo About Us

    “Daryo” internet-nashrining (O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi (O‘zMAA, hozirgi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi) tomonidan 13.03.2015 yil sanasida 0944-sonli guvohnoma bilan ommaviy axborot vositasi sifatida ro‘yxatga olingan. Matnli materiallarni to‘liq ko‘chirish yoki qisman iqtibos keltirishga, shuningdek, fotografik, grafik, audio va/yoki videomateriallaridan foydalanishga “daryo.uz” saytiga giperhavola mavjud bo‘lgan va/yoki “Daryo” internet-nashrining muallifligini ko‘rsatuvchi yozuv ilova qilingan taqdirda yo‘l qo‘yiladi. Chop etiladigan ba’zi ma’lumotlar 18 yoshga to‘lmagan foydalanuvchilarga mo‘ljallanmagan bo‘lishi mumkin. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» MChJ, 2013–2025

    Yosh bo‘yicha cheklov

    Xato topdingizmi? Ctrl+Enter’ni bosing

    • Foydalanish shartlari
    • Maxfiylik siyosati
    • Reklama
    Nimani qidiramiz?

    Sign In or Register

    Xush kelibsiz!

    Tizimga kiring yoki Roʻyxatdan oʻting.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Roʻyxatdan oʻting

    Roʻyxatdan oʻtganmisiz? Login.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Sizga parol elektron pochta orqali yuboriladi.

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Matnda xato topdingizmi?

    ×

    Rahmat. Biz sizning xabaringizni oldik va xatoni imkon qadar tezroq tuzatamiz.