“Daryo” nashri Fanlar akademiyasi Seysmologiya instituti direktori oʻrinbosari, geologiya-minerologiya fanlari doktori, professor Vohidxon Ismoilov bilan zilzila hodisasi toʻgʻrisida intervyu uyushtirdi. Suhbat davomida professor Oʻzbekistondagi yer silkinishlari tarixi, Turkiya va Yaponiyadagi zilzilalar, tabiiy ofat taʼsirini kamaytirish boʻyicha koʻrilishi zarur boʻlgan choralar haqida soʻzlab berdi.
Oʻzbekistondagi eng seysmofaol hududlar
Yer kurrasining paydo boʻlishidan boshlab, geodinamik jarayonlar mavjud. Yer oʻz oʻqi atrofida va quyosh sistemasida aylanib turibdi, demak, u doimiy harakatda. Qolaversa, Yer qa’ri ichki tuzilishi boʻyicha ham muntazam harakatlanadi.
Global seysmogen zonalar Yer qa’rining Oʻrta Yer dengizi parallelida joylashgan. Ikkinchi seysmogen zona esa Tinch okeani hududi hisoblanadi. Yaponiya, Flippin, Kurilla, Indoneziya — bularning bari seysmogen zonadadir.
Oʻzbekiston ham Oʻrta Yer dengizi seysmogen zonasida joylashgan. Xohlaymizmi, yoʻqmi, bu yerlarda zilzilalar boʻladi. Chunki tektonik plitalar harakati oʻzaro bogʻliq. Masalan, Oʻzbekistondagi togʻlarning paydo boʻlishiga asosiy sabab ham tektonik plitalarning bir-biriga nisbatan harakati hisoblanadi. Tyanshan, Pomir togʻlari nima uchun paydo boʻldi? Bu Turon plitasi bilan Hindiston plitasining bir-biriga juda katta bosimi natijasidir. Hindiston plitasi Turon plitasining ostiga kirib ketayotib, Turon plitasini koʻtargani sababli Pomir va Tyanshan togʻlari paydo boʻlgan.
Bu oʻzidan oʻzi boʻladigan jarayon emas. Mazkur hodisalar millionlab yillar davomida yuz beradi. Shuning uchun u yerlarda juda katta zilzilalar, tektonik yoriqlar paydo boʻlishi kuzatilgan va kuzatilmoqda. Shu jarayonlar haligacha davom etyapti, toʻxtagani yoʻq va haliveri toʻxtamaydi.
Oʻzbekistondagi eng seysmofaol hududlar mamlakatning sharqiy qismi – Fargʻona, Andijon, Namangan viloyatlaridir. Boisi ushbu hududlar tektonik plitalarning eng faol qismida joylashgan. Fargʻona vodiysida “Talasa Fergan” degan katta regional yoriq ketgan. Uning uzunligi 500—700 kilometrdan iborat.
Mamlakatda tarixan turli darajalardagi koʻplab zilzilalar boʻlib kelgan. Masalan, 1907-yilda Tojikiston va Oʻzbekiston orasidagi seysmogen zonada Qoratogʻ zilzilasi boʻlgan. Undan keyin, 1946-yilda magnitudasi boʻyicha Turkiyada yuz bergan zilzila kuchiga yaqin Chotqol zilzilasi kuzatilgan.
1976-yilda Gazlida (Buxoro-tahr.) ikkita ketma-ket zilzila yuz berdi. Ularning ham magnitudasi 7 balldan ortiq edi. Oradan 8 yil oʻtib, Gazlida yana bir, magnitudasi 7,4 boʻlgan zilzila kuzatilgan. Mazkur yer silkinishlari juda talafotli va kuchli boʻlgan. Umuman olganda, Oʻzbekistonda dam-badam shunaqa kuchli zilzilalar sodir boʻlib turadi.
Yana bir misol, XIV asrda Axsikentda yer qimirlagan. Namanganda joylashgan oʻsha paytdagi shoh saroylarining barchasi zilziladan vayron boʻlgan, deyishadi.
Tarixiy manbalarda zilzilalarga oid koʻplab maʼlumotlar bor. Jumladan, 942-yilda Koʻhna Urganch zilzilasi keltirilgan.
1966-yilda Toshkent zilzilasi, undan 100 yil muqaddam, 1868-yilda Toshkentning sharqiy qismida shunaqa kuchdagi, 6 magnitudali zilzila sodir boʻlgan. Oʻzbekiston zilzilalar doimiy sodir boʻlib turadigan hudud hisoblanadi.
“Turkiyada kuchli zilzila boʻlishi avvaldan kutilgandi”
Turkiyada juda fojiali zilzila boʻldi. Bu avvaldan kutilgan zilzila edi. Ammo yer qimirlashining kuni aniq prognoz qilinmagandi. Kutilgani shundan iboratki, mamlakatda 90-yillarda zilzila boʻyicha hududli xaritalash ishlari olib borilgan. Oʻsha hududlarda ehtimoliy zilzila 9-10 ballik boʻlishi mumkinligi belgilangan. Zilzila hududlari sharqiy Anadoʻli yorigʻida joylashgan. Bu yoriqning uzunligi 700—1000 kilometrga yetadi. Masalan, 1939-yilda Turkiyada sodir boʻlgan “Erzinjon” zilzilasi oʻsha yoriq chizigʻida sodir boʻlgan. Undan keyin, Kavkazda 1988-yilda “Spitak” zilzilasi yuz bergan va oqibatda 25 ming nafar odam olamdan oʻtgan. U zilzila ham oʻsha yoriq chizigʻida joylashgan.
Turkiyada yuz bergan oxirgi zilzila ham Anadoʻli yorigʻining janubida, Qahramonvarash, Gaziantep shaharlari atrofida sodir boʻldi. Yoriq uzunlashadi ham, chuqurlashadi ham, yoniga ham kengayadi. Bu tektonik plitalarning harakatidir.
Turkiyaning janubidagi Suriya tomonda arab plitasi bor. Oʻsha plita va Anadoʻli plitasi oʻrtasidagi bosimdan Anadoʻli plitasi gʻarb tomonga qochyapti. Buyoqdan u siqib boryapti. Shuning natijasida anchagina yoriqlar paydo boʻlyapti. Yer qa’ridagi yoriqlarning uzilishi va siljishi qayishqoq toʻlqinlarga olib keladi va bu zilzila tarzida namoyon boʻladi.
“Yaponiyada dunyodagi zilzilalarning 20 foizi sodir boʻlgan”
Oʻtgan yili Yaponiyadagi universitetlar hamda seysmologik tadqiqotlar olib boradigan institutlarda boʻldik va u yerdagi mutaxassislar bilan muloqot qildik. Ochigʻini aytganda, Yaponiya seysmik nuqtayi nazardan Turkiyadan ham ogʻir ahvolda. Chunki u yerda regional yoriqlar koʻp va toʻrtta plitaning harakati mavjud.
Butun Yaponiyada boʻlgan zilzilalar dunyodagi zilzilalarning 20 foizini tashkil qiladi. U yerda koʻrsatkich shu darajada yuqori. Oxirgi, 2011-yildagi Sinday provinsiyasidagi Fukusima zilzilasi 9 balldan oshiq magnitudada boʻlgan. Yaponlar zilzilalarga moslashgani uchun u yerda binolarni mustahkam qurishga eʼtibor kuchli, odamlarni zilzilalar va sunamilarga yoshligidan, maktabdan tayyorlashadi.
Yaponiyada binolar ostiga elastik fundamentlar qilinadi. Buning natijasida zilzila qisman boʻlsa-da soʻnadi. Bino platformada turaveradi, ostki qismi esa qimirlayveradi.
Yana bir narsani aytish kerakki, Yaponiyada qurilayotgan binolarda 800—1000 markali betonlar ishlatiladi. Oʻsha beton bino qurishdan oldin sinab koʻriladi. Sinov davrida beton zilziladan kattaroq kuchlanishga bardoshli boʻlishi talab etiladi. Ular foydalanayotgan armaturalarni koʻrib, qotib qoldik. Yaponiyada haqiqatan texnologiya juda kuchli rivojlangan.
Izoh (0)